Иоахим Ферзенгельд «Перикалипсис»

Иоахим Ферзенгельд «Перикалипсис» (Joachim Fersebngeld «Perycalypsis») — философско-художественное сатирическое эссе Станислава Лема об инфляции культуры (см. «Summa Technologiae», гл. IX), замаскированное под рецензию на вымышленную книгу. Впервые опубликовано в авторском сборнике аналогичных произведений «Абсолютная пустота» 1971 года.

Цитаты

	Иоахим Ферзенгельд — немец; «Перикалипсис» он написал по-голландски (почти не зная этого языка, как сам признаёт в предисловии), а издал во Франции, известной своими скверными корректурами. Пишущий эти строки тоже вообще-то не знает голландского, но, ознакомившись с названием книги, английским предисловием и немногими понятными выражениями в тексте, решил, что в рецензенты все же годится.
	Joachim Fersengeld jest Niemcem, który napisał swą „Perykalipsę” po holendersku (języka tego prawie nie zna, co sam we wstępie przyznaje), a wydał ją we Francji, słynącej z podłych korekt. Piszący te słowa też właściwie nie zna holenderskiego, lecz podług tytułu książki, angielskiego wstępu i nielicznych zrozumiałych w tekście wyrażeń uznał, że się na recenzenta przecież nadaje.

Так как по смерти религиозных и цензурных запретов говорить можно всё, то бишь всякую всячину, а по исчезновении внимательных, чутких к слову читателей можно верещать что попало кому попало, литература вместе со всею своей гуманитарной роднёй есть труп, прогрессирующее разложение которого упорно скрывается близкими. Значит, нужно искать новые области творчества, в которых отыщется сопротивление, гарантирующее угрозу и риск — а тем самым серьёзность и ответственность.

Skoro po śmierci zakazów religijnych i cenzuralnych można powiedzieć wszystko, czyli cokolwiek, a po zaniku uważnych, drżących o słowo słuchaczy można byle co do byle kogo wywrzeszczeć, literatura i całe jej humanistyczne pokrewieństwo jest trupem, którego rozkład postępujący uporczywie zataja najbliższa rodzina. Należy więc poszukiwać nowych terenów dla twórczości, takich, w których odnajdzie się opór, dający sytuację zagrożenia i ryzyka — a przez to powagi i odpowiedzialności.

Наша могущественная цивилизация <…> стремится производить возможно менее долговечные продукты в возможно более долговечной упаковке. Недолговечный продукт приходится заменять новым, что облегчает сбыт; а долговечность упаковки затрудняет её устранение, что способствует развитию техники и организации. Поэтому с потребительской серийной халтурой покупатели кое-как управляются поодиночке, а для устранения упаковки необходимы особые антизагрязнительные программы, ассенизационная и очистная индустрия, координация и планирование. Раньше можно было рассчитывать, что напластование мусора удержится на приемлемом уровне благодаря природным стихиям, как-то: ливням, бурям, половодьям и землетрясениям. Теперь же то, что некогда смывало и размывало мусор, само стало экскрементом цивилизации: реки нас травят, воздух выжигает лёгкие и глаза, ветер посыпает нам голову промышленным пеплом, а с пластиковой упаковкой, по причине её эластичности, даже землетрясения сладить не в силах. Так что обычный наш пейзаж — хламогорье, а природные заповедники — лишь редкое исключение из него.

Potężna cywilizacja nasza — powiada — dąży do wytwarzania możliwie nietrwałych produktów w możliwie trwałym opakowaniu. Nietrwały produkt wnet musi być zastąpiony nowym, co ułatwia zbyt; a trwałość opakowania utrudnia jego usunięcie, co sprzyja dalszemu rozwojowi techniki i organizacji. Toteż z seryjną tandetą nabywcy dają sobie radę w pojedynkę, natomiast dla usuwania opakowań niezbędne są specjalne programy antypolucyjne, asenizatory, koordynacja wysiłków, planowanie, kombinaty oczyszczające itp. Dawniej można było liczyć na to, że przybór śmiecia utrzyma się na umiarkowanym poziomie dzięki żywiołom natury, jako to deszczom, wichurom, rzekom i trzęsieniom ziemi. Obecnie to, co niegdyś spłukiwało i rozmywało śmieci, samo stało się cywilizacyjnym ekskrementem: gdyż trują nas rzeki, wypala nam płuca i oczy atmosfera, wiatry posypują nam głowy popiołem przemysłowym, a plastykowym opakowaniom, że elastyczne, nawet trzęsienia ziemi nie dają rady. Toteż krajobrazem normalnym jest teraz cywilizacyjna wydalina, a rezerwaty przyrody są chwilowym z niej wyjątkiem.

Цивилизация достойна восхищения лишь в отдельных своих фрагментах, подобно тому как достойна восхищения безукоризненность сердца, печени, почек, лёгких: бесперебойная работа этих органов вполне осмысленна, пусть даже деятельность тела, состоящего из столь совершенных частей, начисто лишена смысла — если это тело безумца. То же самое, вещает пророк, наблюдается в сфере духовных благ: чудовищная махина цивилизации, разогнавшись, стала автодояркой муз — и теперь распирает библиотеки, затапливает книжные магазины и газетные киоски, переполняет телеэкраны, громоздясь избытком, одна лишь нумерическая мощность которого означает немалый убыток. Если по Сахаре разбросаны сорок песчинок, от отыскания которых зависит спасение мира, то мы не найдём их точно так же, как четыре десятка спасительных книг, давно написанных, но потонувших в груде макулатуры. <…> Итак, прежде чем наши души напитаются этими откровениями, они подавятся хламом, которого в четыре миллиарда раз больше, — а впрочем, уже подавились. Предречённое пророчеством уже сбылось, только осталось незамеченным во всеобщей спешке. Выходит, это не пророчество, а ретророчество, потому-то и зовётся оно Перикалипсис, а не Апокалипсис. Его пришествие возвещают Знамения: утомление, опошление и отупение духа, а также акселерация, инфляция и мастурбация. Духовная мастурбация — это удовлетворение обещаниями вместо их исполнения: сперва нас до истощения онанизировала реклама (выродившаяся форма Откровения, которая только и по плечу Товарной Мысли — в отличие от Персональной), а потом рукоблудие — как творческий метод — охватило все остальные искусства. И всё потому, что во всеспасающую силу Товара нельзя уверовать так же истово, как в силу Господа Бога. — развитие мысли из гл. IX «Summa Technologiae»

cywilizacja godna jest podziwu tylko w poszczególnych fragmentach, podobnie jak godna podziwu jest precyzja serca, wątroby, nerki czy płuc organizmu, gdyż wartka praca tych narządów ma dobry sens, jakkolwiek żadnego sensu nie ma działalność ciała złożonego z tych doskonałych części — o ile to jest ciało wariata. Ten sam proces — głosi prorok — biegnie też w dziedzinie duchowych dóbr, gdyż potworna maszyna cywilizacji, rozkręciwszy się, została mechaniczną dojarką muz. Toteż rozsadza biblioteki, zatapia księgarnie i kioski gazetowe, zdębia telewizyjne ekrany, piętrząc się nadmiarem, którego sama moc numeryczna jest solidną zgubą. Jeśli na Saharze znajduje się czterdzieści ziarenek piasku, od których znalezienia zależy ocalenie świata, to się ich nie odnajdzie tak samo jak czterdziestu zbawicielskich dzieł, które dawno już zostały napisane, lecz utonęły w pokładach makulatury. <…> Tak tedy, zanim napoimy dusze tymi rewelacjami, udławimy je śmieciem, bo tego jest cztery biliony razy więcej. Zresztą one się już udławiły. Już zaszło to, co obwieszcza proroctwo, a tylko nie zostało dostrzeżone wskutek ogólnego pośpiechu. Proroctwo jest tedy retroroctwem i dlatego zwie się Perykalipsą, nie Apokalipsą. Chód jej poznajemy po Znakach: znudzeniu, spłyceniu i otępieniu, a także — akceleracji, inflacji i masturbacji. Masturbacja duchowa to zadowalanie się zapowiedziami w miejsce spełnień: najpierw do dna zonanizowała nas reklama (która jest tą zwyrodniałą formą objawienia, na jaką stać Myśl Towarową — w przeciwieństwie do Osobowej), a potem samogwałt objął — jako metoda — resztę sztuk. A to, ponieważ w skuteczność zbawicielską Towaru nie można uwierzyć z tym samym rezultatem, co w skuteczność Pana Boga.

Силу воздействия сохраняет лишь один раздражитель — мощный рёв; но так как всё больше народу ревёт, используя всё более мощные усилители, то раньше полопаются перепонки, чем что-то постигнет дух. Имена гениев прошлого, всё чаще призываемые всуе, обратились в пустой звук; итак: «Мене, Текел, Фарес», — если только мы не послушаемся Иоахима Ферзенгельда и не учредим Humanity Salvation Foundation, Фонд Спасения Человечества, с капиталом в шестнадцать миллиардов золотом и доходом в четыре процента годовых. Из этих средств следует оплачивать всех творцов: изобретателей, учёных, инженеров, художников, прозаиков, поэтов, драматургов, философов и проектировщиков — по следующей системе. Тот, кто ничего не пишет, не проектирует, не рисует, не патентует, не предлагает, получает пожизненную стипендию в размере 36 000 долларов в год. Тот же, кто делает что-либо из вышеизложенного, получает соответственно меньше.

Ostatnim bodźcem działającym jeszcze jest potężny ryk; ale skoro coraz więcej osób ryczy, używając coraz silniejszych wzmacniaczy, pierwej bębenki trzasną, nim się duch czegoś dowie. Imiona dawnych geniuszów, coraz daremniej przywoływane, są już pustym dźwiękiem; tak tedy Mane Tekel Fares, chyba że uczynione zostanie to, co Joachim Fersengeld zaleca. Należy ustanowić Humanity Salvation Foundation, Fundusz Zbawienia Ludzkości, jako szesnastobilionowy wkład z parytetem złota, oprocentowany według stopy cztery od sta rocznie. Z funduszu tego należy opłacać wszystkich twórców: wynalazców, uczonych, techników, malarzy, pisarzy, poetów, dramaturgów, filozofów i projektantów, a to następującym sposobem. Ten, kto nic nie pisze, nie projektuje, nie maluje, nie patentuje ani nie proponuje — pobiera stypendium dożywotnie w wysokości rocznej 36 000 dolarów. Ten, kto cokolwiek z wymienionego czyni, dostaje odpowiednio mniej. „Perykalipsa” zawiera pełny zestaw tabelaryczny potrąceń dla wszystkich form twórczości.

По новому уголовному кодексу нелегальное сочинение, распространение, хранение и даже изъяснение жестами какого-либо продукта творчества с целью извлечения барыша или славы карается изоляцией от общества, принудительными работами, а в случае рецидива — темницей со строгим режимом, твёрдым ложем и поркой в каждую годовщину правонарушения. За контрабандное распространение в обществе идей, пагубное влияние которых сравнимо с автомобильной, кинематографической, телевизионной и прочей заразой, грозят суровые наказания вплоть до исключительной меры, с выставлением к позорному столбу и пожизненным принудительным употреблением собственного изобретения. <…> Устроив всё наилучшим образом, то есть спасши человечество, Иоахим Ферзенгельд переходит к последнему вопросу: как поступить с уже существующим кошмарным избытком? Человек редкого гражданского мужества, Ферзенгельд заявляет: все созданное в XX веке — даже если там и укрыты бриллианты мысли — ничего не стоит, взятое в совокупности, ведь никто не отыщет этих бриллиантов в океане мусора. Поэтому он предлагает уничтожить буквально всё, что создано в нашем столетии <…>; такое деяние стало бы истинной чисткой авгиевых конюшен — при полном балансе прихода с расходом в конторских книгах истории. <…> Иоахим Ферзенгельд отмечает, что омерзительность сожжения книг и тем более — целых библиотек ему хорошо известна. Но аутодафе, известные из истории — например, в Третьем рейхе, — омерзительны потому, что реакционны. Всё дело в том, с каких позиций жечь. Он выступает за прогрессивные, благодетельные, спасительные аутодафе,.. — пародийное вложение нового смысла в индексы запрещённых книг, аутодафе и такие их отражения в культуре, как «451 градус по Фаренгейту»

Podług kodeksu karnego — kto potajemnie pisze, rozpowszechnia, przechowuje lub nawet milczkiem tylko sygnalizuje publicznie wszelki płód twórczy, pragnąc ciągnąć z tego procederu zyski lub sławę, karany jest odosobnieniem, pracami przymusowymi, a w wypadku recydywy — ciemnicą, obostrzoną twardym łożem i chłostą w każdą rocznicę występku. Za przemycenie w obręb społeczeństwa takich idei, których tragiczny wpływ na życie porównywalny jest z plagą samochodową, kinematograficzną, telewizyjną itp., przewiduje się kary aż do głównej ze stawianiem pod pręgierz i dożywotnim przymusem używania własnego wynalazku. <…> Uregulowawszy tym sposobem sprawy, to jest ocaliwszy ludzkość, przechodzi Joachim Fersengeld do ostatniego problemu: co czynić z tym potwornym nadmiarem, który już powstał? Jako człowiek niezwykłej odwagi cywilnej, powiada Fersengeld: to, co stworzone dotąd w XX wieku, jeśli nawet zawiera brylanty myśli, nic nie jest warte, gdy zbilansowane w całości, ponieważ i tak się nie znajdzie tych brylantów w oceanie śmiecia. Toteż postuluje zniszczenie wszystkiego w kupie, co tylko powstało <…>, albowiem ten akt będzie rzetelnym oczyszczeniem stajni Augiasza — przy pełnym zbilansowaniu historycznych „Ma” i „Winien” ludzkiego budżetu. <…> Joachim Fersengeld zaznacza, że haniebność palenia książek czy aż całych bibliotek jest mu dobrze znana. Lecz auto da fe, urządzane w historii — np: w III Rzeszy — były haniebne jako wsteczne. Wszystko zależy od tego, z jakich pozycji się pali. Proponuje więc auto da fe ratownicze, postępowe, zbawicielskie,..

Перевод

К. В. Душенко, 1995