Тайна китайской комнаты (сборник)

«Тайна китайской комнаты» (польск. Tajemnica chińskiego pokoju) — авторский сборник Станислава Лема из 32 философско-футурологических эссе 1993-96 годов, опубликованных в польском издании журнала «PC Magazine». Вышел в 1996 году. Вместе с продолжением 1999 года — сборником «Мегабитовая бомба» — был издан в 2003 году под заголовком «Молох».

Цитаты

	Любую программу, имитирующую разумного собеседника, можно раньше или позже «разоблачить». Простейшим способом, до которого (не знаю почему) никто или почти никто не додумался, является рассказ неизвестному участнику дискуссии простенькой истории, например анекдота или шутки, и требование, чтобы рассказанное он повторил своими словами. <…> даже для повторения рассказанного найдутся уловки. Именно машины, сортирующие (например) научные статьи, запрограммированы таким образом, чтобы различать тексты в соответствии со «словами-ключами». <…> Однако поступая этим первоначально очень примитивным и «ничего не понимающим» способом, можно научить машину пересказывать так, чтобы повторение представленного ей текста было «скелетным» — грамматически, лексикографически и стилистически очень близким к рассказанному, но чтобы оно не совпадало дословно с исходным. То есть можно сделать машину удачным «обманщиком» <…>. Мне кажется, что тест Тьюринга, настолько сильно зависящий от развития и возможностей hardware и software, с каждым разом становится всё менее убедительным определителем Человека и Машины. При этом возникает вопрос, наверное, больше интересующий философов, чем экспертов-информатиков: на кой чёрт нам нужна машина, так эффективно имитирующая человека, своим речевым поведением неотличимая от человека? Очевидно ведь, что эволюция компьютеров вместе с эволюцией программ от нашего разума не только и не просто ОТДАЛЯЕТСЯ, но одновременно вступает, причём во всё увеличивающемся масштабе, в мыслительные пространства человека, которые в общем-то недоступны. То, что ни интуитивно, ни логически и осмысленно в области воображаемого конструирования мы имитировать сами не можем, смогут компьютеры. Наш мозг благодаря истории своего возникновения унаследовал и развил аффективную жизнь, все эти виды основных и дополнительных эмоций, стрессов, чувств <…>, которые «бессознательному бытию» компьютеров остаются совершенно чуждыми, без которых компьютер ДОЛЖЕН обойтись и без которых — как утверждают нейрофизиологи — компьютер подражать человеку в его сознательной жизни никогда не сможет.
	Każdy program, który symuluje rozumnego rozmówcę, można prędzej czy później „zdemaskować”. Sposobem najprostszym, na który (nie wiem czemu) jakoś nikt albo omal nikt nie wpadł, byłoby opowiedzenie niewiadomemu dyskutantowi dowolnej historyjki, np. anegdoty, dowcipu i żądanie, ażeby opowiedziane po chwili własnymi słowami powtórzył. <…> nawet na powtarzanie opowiedzianego znalazłby się wytrych. Mianowicie maszyny segregujące (np.) artykuły naukowe są tak programowane, ażeby rozdzielać teksty wedle „słów–kluczy”. <…> Więc postępując tym zrazu bardzo prymitywnym i nic „nie rozumiejącym” sposobem, można poduczać maszynę, ażeby odpowiedziała i żeby repetycja podanego jej tekstu była „szkieletowo” — gramatycznie, leksykograficznie i stylistycznie nawet bliska opowiedzianemu, ale żeby jednak nie pokrywała się z opowiedzianym co do słowa. Więc i tu można uczynić maszynę zręcznym „oszustem” <…>. Wydaje mi się mianowicie, iż test Turinga, w tak znacznej mierze zależny od akceleracji i sprawności hardware i software staje się coraz mniej pewnym dyferencjatorem Człowieka i Maszyny. Przy tym zachodzi pytanie, bardziej może zajmujące filozofów aniżeli ekspertów–informatyków: na jakie licho jest nam właściwie potrzebna maszyna, tak znakomicie symulująca człowieka, że w jej zachowaniu językowym od człowieka nieodróżnialna? Przecież jest oczywiste, że ewolucja komputerów wraz z ewolucją programów od umysłowości naszej nie tylko i nie po prostu się ODDALA, ale jednocześnie wkracza, i to na rosnącą skalę, w obszary umysłowi człowieka w ogóle niedostępne. To, czego ani digitalnie, ani intuicyjnie, rozumiejąco w przestrzeni konstruktorstwa imaginacyjnego sami nie potrafimy symulować, komputery potrafią. Mózg nasz, dzięki historii swojego powstania, odziedziczył i rozwinął życie afektywne, te wszystkie rodzaje ujemnych i dodatnich emocji, stresów, uczuć, <…> które „bezświadomemu bytowaniu” komputerów pozostają totalnie obce, bez których komputer obejść się MUSI, bez których — jak twierdzi neurofizjolog — nigdy komputer naśladować człowieka w jego bytowaniu świadomym nie będzie w stanie.
	— «Человек и машина» (Człowiek i maszyna), 1993

1994

	Я сам какое-то время после появления первого издания «Summa Technologiae» сомневался, не является ли моё «выращивание информации» мифом, воплощение которого будет невозможным во веки веков. Как-то не вызвала эта идея никакого отклика: ни критического, ни насмешливого, ни похвального, — как будто вместо того, чтобы опубликовать книгу, я выбросил её рукопись в колодец. <…> Вероятно, в последующем издании «Summa Technologiae» я сам подверг «выращивание информации» строгой критике именно потому, что никто ни в стране, ни за границей её вообще не заметил.
	Ja sam w jakiś czas po ukazaniu się pierwszego wydania Summa Technologiae uległem zwątpieniu, czy moja „hodowla informacji” nie jest zwidem, którego urzeczywistnienie będzie po wieki wieków niemożliwością. Jakoś nigdy nie wzbudził ten pomysł żadnego echa, ani krytycznego, ani prześmiewczego, ani pochwalnego: jakbym, zamiast książkę opublikować, wyrzucił jej maszynopis do studni. <…> Pewnie z tego powodu w następnym wydaniu Summa Technologiae „hodowlę informacji” sam poddałem surowej krytyce, choćby dlatego, ponieważ było tak, jakby jej nikt ani w kraju, ani za granicą w ogóle nie dostrzegł.
	— «Выращивание информации?» (Hodowla informacji?)

	... политическая аура как раз способствует нашему отступлению назад и небезопасным взрывам сарматического эгоизма…
	... aura polityczna sprzyja na razie naszemu cofaniu się i prawdziwie niebezpiecznym wybuchom sarmatyzacyjnego sobkostwa…
	— там же

	… там, где в будущем дошло бы до замены настоящей природы на совершенный её заменитель, где начнет уже исчезать различие между тем, что естественно, и тем, что искусственно, в напичканном электроникой, полном чудес одиночестве, кто знает, возможно, будет таиться жажда подлинности как потребность в настоящем риске и в реальной борьбе с трудностями жизни, и как результат — депрессивное помешательство.
	… tam, gdzie w przyszłości doszłoby do zamiany prawdziwej natury na doskonałą jej namiastkę, gdzie zacznie już znikać różnica pomiędzy tym, co naturalne, i tym, co sztuczne, w wypchanej elektroniką, pełną czarów, samotności może będzie się, kto wie, czaił już jako łaknienie autentyczności, jako głód prawdziwego ryzyka i rzeczywistych zmagań z przeciwnościami życia — depresyjny obłęd.
	— «Лабиринты информации» (Labirynty informacji)

	Совокупность наследственных посланий обезьяны, слона, коровы, жирафа, кита, человека находится в каждой отдельной клетке их тела. <…> Почему происходит так, что будто бы кто-то строит дом или костёл из таких необычных кирпичей, что в каждом отдельном кирпиче содержится проект всего будущего строительства? Я думаю, что это просто эффект фактического течения эволюции, которой было трудно — или не «окупалось» — выбрасывать «излишний балласт совокупного проекта». Тормозить ненужные архитектурные планы и проекты в миллиарднолетней истории практики жизни оказалось намного легче. Так я думаю, не имея тому доказательств.
	Oto całość przekazu dziedzicznego małpy, słonia, krowy, żyrafy, wieloryba, człowieka znajduje się w każdej poszczególnej komórce ich ciał. <…> Dlaczego jest tak, jakby ktoś budował dom lub kościół z takich niezwykłych cegieł, że w każdej poszczególnej cegle budulca zawarty jest projekt całej przyszłej budowli? Myślę, że jest to po prostu efekt faktycznego przebiegu ewolucji, której trudno było — albo się nie „opłacało” — wyrzucać „zbędny balast całościowego projektu”. Wyhamowanie niepotrzebnych planów i projektów architektonicznych okazało się w miliardoletniej praktyce dziejów życia po prostu łatwiejsze. Tak myślę, dowodu na to nie mając.
	— «Позаимствуем ли технологию жизни?» (Czy przejmiemy technologię życia?)

	Центральная фантоматика только тогда может оказаться «окончательной инстанцией» переживания реальности бытия, когда сумеет снабдить фантоматизированного человека не только актуальной, скажем, выбранной для него «из каталога» иллюзорной реальностью, но, кроме того, «приклеит» к этой иллюзии прошлое, удивительным образом так правдиво изображающее, что именно это прошлое было единственным в биографии и что более подлинного быть в ней не может. Итак, сон, кажется, можно внушить, наполнить содержанием, так что сам мозг без «наружного постороннего воздействия» сможет генерировать «вымышленные» сюжеты, а их иллюзорность можно будет распознать только после пробуждения. Значит, в начале пути каждый из нас, как солдат, носит в ранце «виртуальный маршальский жезл», носит в себе перспективную силу переживаний — да, ты был тем, кем не являешься и никогда не был, — и уже это создаёт принципиальную возможность (пока что) возникновения ненаркотической «центральной фантоматики».
	Fantomatyka centralna dopiero wtedy może się okazać niejako „ostateczną instancją” przeżywania świadomości bytu, kiedy zdoła zaopatrzyć fantomatyzowanego człowieka nie tylko w aktualną, powiedzmy wybraną przezeń „z katalogu” iluzyjną realność, ale ponadto doklei do tej iluzji przeszłość, w nieodróżnialny sposób udającą, iż była to przeszłość jedyna w życiorysie, tak prawdziwa, że bardziej autentycznej być w niej nie może. Tak zatem sen zdaje się sugerować, treściami śnionymi, iż nawet sam mózg bez „zewnętrznego udziału jakiegokolwiek” potrafi generować fabuły „zmyślone”, zaś ich iluzoryczność można dopiero rozpoznać po przebudzeniu. Tak zatem w zaczątku każdy z nas, jak „wirtualną buławę” nosi w tornistrze żołnierz, nosi w sobie prospektywną potencję przeżywania, iż jest, iż był tym, kim nie jest i nie był, i już to sugeruje pryncypialną (na razie) możliwość powstania nienarkotycznej „fantomatyki centralnej”.
	— «Фантоматика II» (Fantomatyka II)

	Язык Хайдеггера так «переметафоризирован», что недостаток имеющихся метафор в германизмах склонял его к созданию неологизмов, лучше всего понимаемых немецкоязычными особами; <…> не лучший Деррида тоже порастягивал некоторые лексикографические сухожилия и суставы французского языка.
	, Język Heideggera jest tak „przemetaforyzowany”, że niedostatek dyspozycyjnej przenośni w germanizmach skłaniał jego do tworzenia neologizmów, najlepiej pojmowalnych przez osoby niemieckojęzyczne; <…> nie lepszy Derrida też ponaciągał niektóre leksykograficzne ścięgna i stawy francuszczyźnie.
	— «Языки и коды» (Języki i kody)

	… усиленная зрелищная «безъязыковость» в медиа представляет своего рода отступление от действий центральной нервной системы, от «новой мозговой коры» (neocortex). Является ли это случайным следствием демографического взрыва и скрещиванием растущих потребностей с технологиями «максимального облегчения исполнения желаний», не смею утверждать. В любом случае тенденция, когда мы невольно передаём машинам растущий с цивилизацией труд МЫШЛЕНИЯ, даёт почву для размышлений…
	… nasilona „bezjęzykowość” widowiskowa w mediach stanowi swego rodzaju odwrót od najwyższych czynności ośrodkowego układu nerwowego, od „nowej kory mózgowej” — neocortex. Czy jest to wypadkowa nasilonej już obecnie demograficznej eksplozji oraz krzyżowania się rosnącej permisyjności z technologiami „ułatwionych maksymalnie spełnień i pożądań”, twierdzić nie śmiem. W każdym razie ów trend, w którym mimo woli maszynom przekazujemy nawet rosnący cywilizacyjnie trud MYŚLENIA, daje do myślenia…
	— там же

1995

	… благодаря сети [Интернет], а ТАКЖЕ проектируемому, но не осуществленному пока интерактивному телевидению мы сможем стать свидетелями (зрителями) явлений неожиданных, как, например, преобразование рекламных картинок на телевидении в их язвительные, причём умышленно, противоположности (ведь достаточно, чтобы хакер после полной оцифровки программ вторгся в программу, рекламирующую, например, стиральный порошок, и «поправил» её так, чтобы все пятна на белых рубашках или детских майках неустранимо закрепились, или же употребление рекламируемого супа привело участников пира прямо к фатальным немедленным результатам). — вариант трюизма
	… dzięki sieci ORAZ projektowanej, a nie ziszczonej na razie interakcyjnej telewizji będziemy mogli stać się świadkami (widzami) zjawisk równie nieoczekiwanych, jak na przykład przekształcanie się obrazów reklamowych w telewizji w ich złośliwe i to rozmyślne przeciwieństwo (dosyć wszak, żeby hacker po totalnej digitalizacji programów wtargnął w program reklamujący na przykład proszek do prania i „poprawił” go tak, aby wszystkie plamy na białych koszulkach czy majtkach dziecinnych uległy nieusuwalnemu utrwaleniu, albo też spożycie reklamowanej zupy wywołało u biesiadników skutki wręcz fatalne natychmiast).
	— «Разум и сеть» (Rozum i sieć)

	Информация без фальсификаций, к сожалению, является фикцией...
	Informacja bez fałszerstw jest niestety fikcją…
	— «Информация об информации» (Informacja o informacji)

1996

	… предъязыковая фаза уже у животных выступает как «понятийные туманы», а язык является как бы их конденсатом, их скоплением, их воспроизводящим производным. — парафраз современных представлений (см. w:Язык#Происхождение и развитие языка); см. также «Сильвические размышления XLIII»
	… przedjęzykowa faza już u zwierząt zaznacza się jako „mgły pojęciowe”, a język jest niejako ich kondensatem, ich skropleniem, ich odtwórczym derywatem.
	— «Моделирование культуры» (Symulowanie kultury)

	Жертвоприношения, грубо говоря, являются следствием убеждения, что божества, покровительствующие миру, являются коррумпированными (продажными) для всех вер и только в отдельных из них приобретают различную существенную и литургическую форму. <…> Как видно, к сожалению, нашествие глупости универсально, и в этом веке вовсе не было заторможено. Скорее я бы сказал, что метастазы познавательного оптимизма, идущие в ближайшее будущее, не могут принести удовлетворения… — конец сборника
	Czynności ofiarnicze, brzydziej mówiąc wynikające z mniemania, iż bóstwa patronujące światu są korumpowalne (przekupne), to właściwie przekonanie jest powszechnie uniwersalne dla wszystkich bodajże wiar, i tylko w poszczególnych przybiera rozmaitą merytorycznie i liturgicznie postać. <…> Jak widać, niestety, przybór głupoty jest uniwersalny i w tym wieku wcale zahamowany nie został. Powiedziałbym raczej, że metastazy w bliską przyszłość optymizmu poznawczego zadowoleniem napawać nie mogą.
	— там же

Перевод

В. И. Язневич, 2004

Отдельные статьи

• Tertium comparationis
• Тайна китайской комнаты

О сборнике

	Последние эссеистические книжки Лема из многочисленного потомства «Суммы технологии», такие как «Тайна китайской комнаты» и «Мегабитовая бомба», значительно более осторожны в вопросе «превосходства над эволюцией» при помощи искусственных мозгов, но они не устраняют содержащихся в «Големе XIV» философских проблем, а переносят их в более далёкое будущее и в другую область технологических решений. — перевод: М. В. Безгодов, 2001
	Ostatnie książki eseistyczne Lema z mnogiego potomstwa Summy technologiae, jak Tajemnica chińskiego pokoju i Bomba megabitowa, są wprawdzie znacznie ostrożniejsze w kwestii „prześcigania ewolucji” przez sztuczne mózgi, ale nie likwidują zawartych w Golemie XIV filozoficznych zagadnień — przerzucają je tylko w odleglejszą przyszłość i odmienny obszar technologicznych spełnień.
	— Ежи Яжембский, «Из будущей истории разума», 1999

	Если Summa создавала что-то вроде парадигмы, пустой шаблон для заполнения с помощью новых открытий, то «Тайна китайской комнаты», «Мегабитовая бомба» или «Мгновение» являются наиболее актуальным охватом человеческого прогресса и, одновременно, — состояния культуры, которая вобрала в себя изобретения учёных и под их влиянием изменилась. При этом каждая следующая книга всё больше внимания уделяется именно этим культурным результаты технологического прогресса,..
	O ile Summa tworzyła coś w rodzaju paradygmatu, pustej matrycy do wypełnienia przez nowe odkrycia, o tyle Tajemnica chińskiego pokoju, Bomba megabitowa czy Okamgnienie są jak najbardziej aktualnym sprawozdaniem z postępów ludzkiego konstruktorstwa i zarazem — ze stanu kultury, która wchłonęła wynalazki uczonych i pod ich wpływem się zmieniła. Przy tym każda następna książka wciąż więcej uwagi poświęca właśnie owym kulturowym rezultatom postępów technologicznych,..
	— Ежи Яжембский, «Summa Technologiae и её потомство», 2000