О детективном романе (Лем)
«О детективном романе» (польск. O powieści kryminalnej) — эссе Станислава Лема 1960 года. Вошло в авторский сборник «Выход на орбиту» 1962 года.
Цитаты
[править]Очень быстро — практически в самом начале популярности «детективных романов» — авторы сообразили, что лучше всего использовать собственного, переходящего из книги в книгу детектива. Как правило, любителя. И они выбирали его из самых разных вариантов. <…> | |
Bardzo szybko — bo już na samym początku popularności „kryminałów” — autorzy zorientowali się w dobrych stronach posiadania własnego, z książki do książki przechodzącego, detektywa. Z reguły amatorzy — rekrutowali się oni z przeróżnych środowisk. <…> |
Мотивом преступления в подавляющем большинстве случаев являются деньги; зажиточные люди — в соответствии с картиной, которую рисует детективный роман, — окружены родственниками, то есть бандой потенциальных убийц; я не встречал книг, в которых богатый завещатель протянул бы дольше, чем тридцать первых страниц. <…> | |
Motywem zbrodni są w przytłaczającej większości wypadków pieniądze; ludzie zamożni są — wedle obrazu, malowanego przez powieść kryminalną — otoczeni przez rodzinę, stanowiącą bandę potencjalnych morderców; nie spotkałem bodaj „kryminału”, w którym bogaty testator przeżyłby wiele więcej nad trzydzieści pierwszych stronic. <…> |
… под обликом реализма действий [в детективах] на самом деле скрывается сказочная невозможность. | |
… pod pozorami realizmu działań kryje się z reguły najzupełniej bajkowa niemożliwość. |
… Агата Кристи наводит на меня скуку другим — бабской, несносной болтовней и психологией из третьих рук… | |
… Agata Christie nudzi mnie czymś innym — babskim, niezmożonym gadulstwem i psychologią z trzeciej ręki… |
… для сохранения криминальной шарады нарушаются элементарные законы психологии или физиологии, мы оказываемся на территории вымысла столь же бессодержательного, сколь и безвредного. | |
… dla ocalenia kryminalnej szarady gwałci się elementarne prawa psychologii czy fizjologii, znajdujemy się na terenie fikcji tyleż jałowej, co nieszkodliwej. |
Европейский вариант криминальной истории <…> чарует своей математически точной гармонией, чем-то он напоминает изготовление маленьких парусников в бутылках. Ни один из этих корабликов не смог бы плавать, но не об этом ведь речь; дело в том, что факт наличия парусника внутри бутылки удивляет нас и восторгает; если не нас, то наших детей; детективный роман — признаемся в этом — игрушка для взрослых. | |
Gatunek europejski <…> urzekający swym zegarkowo–matematycznym ładem, ma w sobie coś z budowania maleńkich żaglowców we wnętrzu flaszek. Żaden z tych okręcików nie mógłby pływać, ale nie o to przecież chodzi; rzecz w tym, że fakt znalezienia się żaglowca wewnątrz flaszki zdumiewa nas i zachwyca; jeśli nie nas — to nasze dzieci; kryminał — przyznajmy się do tego — to zabawka dla dorosłych. |
Криминальный роман, <…> вопреки кажущейся видимости, интересен людям только как части некой машины — это «машина преступления», хотя и представляет нам фальшивую схему этого преступления. | |
Powieść kryminalna <…> wbrew pozorom ludzie nie interesują jej inaczej, aniżeli jako elementy pewnej maszyny; jest to „maszyna zbrodni”, z tym, że najpierw przedstawia się nam jej schemat fałszywy. |
Может быть, детективный роман — это некая вульгарная версия призыва к нашим этическим чувствам? Производственный роман, приправленный эсхатологией? | |
Czy kryminał jest jakąś wulgarną wersją apelu do naszego poczucia moralnego? Produkcyjniakiem zaprawionym eschatologią? |
Новый тип детективного романа в Штатах начался с нарушения обязательной для Европы условности. Авторы отказались, по крайней мере частично, от гениев как среди преступников, так и среди следователей, и это пошло им на пользу. Поединок права с преступлением был в какой-то мере спущен с небес платоновских идей на Землю и наделен многочисленными его недостатками. | |
Nowy typ kryminału począł się w Stanach od złamania obowiązującej w Europie konwencji. Autorzy zrezygnowali, po części przynajmniej, z geniuszów zarówno zbrodni, jak i śledztwa, i wyszło im to na korzyść. Pojedynek prawa ze zbrodnią sprowadzony został w jakiejś mierze z nieba platońskich idei na Ziemie i nacechowany licznymi jej ułomnościami. |
… Чандлер <…> умеет писать; особенно хороша в его книгах «густая» общественная атмосфера и эта <…> имманентная гниль, пропитывающая все в мире богатых американцев, обращающихся к услугам частного детектива. Так что Чандлер показывает другой, мрачный облик Голливуда, он вообще лучше всего чувствует себя в Калифорнии, которую знал досконально, поскольку провёл в ней значительную часть жизни. Его детектив работает в обществе вечно разводящихся супругов, пресыщенных мужчин и сексапильных женщин, сменяющих партнеров в вялом промискуитете; одним словом, его книги дышат такой Америкой, действуют в них люди, похожие на настоящих, а не одни лишь схемы и тени. Это можно распознать хотя бы по тому, что даже преждевременная подача ключа криминальной загадки в этих книгах не делает совершенно излишним чтения в целом. | |
… Chandler <…> umie pisać; szczególnie dobra jest w jego książkach „gęsta” atmosfera środowiskowa i owa <…> immanentna zgnilizna, przepajająca wszystko w świecie bogatych Amerykanów, którzy wzywają na swe usługi prywatnego detektywa. Pokazuje więc Chandler drugie, ponure oblicze Hollywoodu, w ogóle najlepiej czuje się w Kalifornii, którą znał doskonale, gdyż spędził w niej kawał życia; detektyw jego działa w środowiskach wiecznych rozwodników i rozwódek, zblazowanych mężczyzn i promieniujących seksem kobiet, zmieniających partnerów w ospałym promiskuityzmie; jednym słowem, książki jego oddychają jakąś Ameryką, poruszają się w nich ludzie podobni do prawdziwych, a nie same tylko umowne schematy i cienie. Poznajemy to po tym, że przedwczesne ujęcie w rękę klucza kryminalnej zagadki nie czyni całkowicie zbędną lektury całości. |
Как видим, триллер, начинавшийся как обновление жанра, быстро застыл в корсете родовой условности. Американская модель попросту переносит акцент с интеллектуального удовлетворения от разгадки запутанной головоломки на саму интригу, делая её заинтересовывающей своевременно и беспрестанно (раздетые девицы, большое количество крови), а не только с помощью элемента мастерски дозированной и растянутой длительными допросами задержки. Оказалось, что разумный аргумент уступает смачному удару в челюсть. Формальные отличия конструкции несомненны, существенных — не наблюдается. Для обеих моделей характерно отсутствие настоящей проблематики вины и наказания, обе пусты, а измятые развратом постели, блондинистые call girls в мотелях и добросовестные, с кровавым смаком исполненные побоища, порывающие с символической условностью европейского романа, в котором труп является лишь предпосылкой полицейского расследования, а не «вещью в себе» для наслаждения, — всё это попросту вопрос проявления и обнажения того, что классический детективный роман подавал завуалированно и намёками. Различия здесь количественные, а не качественные. Создатели таких книг — это точные конструкторы и проектировщики интриги в Европе или же поставщики садистских кушаний в Америке, — но всё заканчивается на уровне технического описания, хотя понятно, что технологию преступления отделяет от его психологии пропасть. | |
Jak widać, thriller, poczęty jako odnowa gatunku, szybko zastygł w gorsecie rodzimej konwencji. Model amerykański przenosi po prostu akcent z intelektualnej satysfakcji rozwiązywania zawiłej łamigłówki na samą intrygę, czyniąc ją interesującą bieżąco i nieustannie (rozebrane kobietki, większa ilość krwi), a nie tylko poprzez element kunsztownie dawkowanej i rozciągniętej tasiemcowymi przesłuchaniami zwłoki. Okazało się, iż argument rozumowy ustępuje przed soczystym ciosem w szczękę. Różnice formalne konstrukcji są niewątpliwe, merytoryczne — żadne. Obu modelom brak autentycznej problematyki winy i kary, oba są puste, a wygniecione rozpustą łóżka, tlenione call girls w motelach i rzetelnie, z krwawym smakiem odrobione masakry, zrywające z symboliczną umownością romansu europejskiego, w którym trup jest tylko przesłanką działania policyjnego, a nie „rzeczą w sobie” do delektowania się — to po prostu kwestia ujawnienia i obnażenia tego, co kryminał klasyczny podawał zawoalowane i domyślne; różnice są ilościowe, nie jakościowe. Twórcy takich książek to precyzyjni konstruktorzy i projektanci intrygi w Europie, bądź dostawcy sadystycznych smaczków w Ameryce — wszystko jednak kończy się w obrębie opisów technicznych, a zrozumiałe, że technologię zbrodni dzieli od jej psychologii przepaść. |
Конечно, мировая криминология помалкивает о таких типах, которые сочиняют преступления так, как Вагнер — симфонии. | |
Oczywiście kryminologia światowa milczy o osobnikach, którzy zbrodnie komponują tak, jak Wagner — symfonie. |
Реализовать в книге все эти, иногда невыносимые, иногда комические рикошеты наших стремлений, ошибки и невероятнейшие случайности, которыми так изобилует жизнь, отобразить их с флёром мимолётности — как качества, которые лишь драматическая ситуация возводит на вершины Рока — об этом мечтает каждый писатель — кроме, пожалуй, автора детективного романа. Ибо тому сама мысль о введении элемента непредвиденности в планы преступника замутила бы кристальный характер книги, ведь он изобретает новые, прекрасные алиби, которые предоставят преступнику несколько минут, необходимых для убийства жертвы, уничтожения отпечатков пальцев и проведения (измененным голосом) вводящего в заблуждение телефонного разговора… <…> Часовой механизм интриги убивает жизнь в детективном романе; исключений так мало, что они лишь подтверждают правило. | |
Urzeczywistnić w książce wszystkie te, raz nieznośne, raz komiczne rykoszety naszych zamierzeń, potknięcia i nie–do–wiary–trafy, w które tak obfituje życie, odtworzyć je z ich puszkiem przelotności, byle jakości, którą tylko dramatyczna sytuacja dźwiga na wyżyny Losu, jest rzeczą, o jakiej marzy każdy pisarz — oprócz, bodaj, kryminalnego, temu bowiem sama myśl o wprowadzeniu elementu nieobliczalności w plany zbrodniarza zamąciłaby krystaliczny charakter książki — on przecież wykonc–powuje nowe, wspaniałe alibi, które zeskamotuje dla zbrodniarza kilka minut, potrzebnych dla zabicia ofiary, wytarcia odcisków palców i przeprowadzenia (zmienionym głosem) mylącej rozmowy telefonicznej… <…> Zegarkowość intrygi zabija życie w powieści kryminalnej; wyjątków jest tak mało, że potwierdzają regułę. |
Неустанные усилия, предпринимаемые тысячами авторов, время от времени приводят, естественно, к возникновению книги, если не совершенно новой, то во всяком случае «отшатнувшейся» от бараньего стада преступности. В случае удачи такая книга, конечно, тут же тянет за собой хвост более или менее убогих подражаний. | |
Nieustanne wysiłki, podejmowane przez tysięcznych autorów, od czasu do czasu doprowadzają, naturalnie, do powstania książki, jeśli nie całkowicie nowej, to w każdym razie odstrychniętej nieco od baraniego stada zbrodni. W wypadku powodzenia książka taka pociąga za sobą naturalnie ogon mniej lub bardziej nędznych naśladownictw. |
Перевод
[править]В. И. Борисов, 2012