Этика технологии и технология этики

«Этика технологии и технология этики» (польск. Etyka technologii i technologia etyki) — статья Станислава Лема, пересмотренный текст реферата для конференции по научной этике в ИФиС ПАН 24-25 ноября 1966 года. Опубликована в № 3 Studia Filozoficzne за 1967 год. Вошла во второе издание «Диалогов».

Цитаты

Введение

	Этика, как представляется, — это один из (очень отдалённых) результатов возникновения языка, благодаря чему возможно сопоставление «моделей» текущих ситуаций с прошедшими и усвоенными, причём если эти модели сравнимы с точки зрения их «соответствия» или «несоответствия» (в отличие от критериев истинности и ложности), то возникает возможность аксиологической оценки. — 2
	Jest etyka, jak się wydaje, jednym z (odległych) rezultatów powstania języka, umożliwiającego zestawienie „modelowe” sytuacji aktualnych z minionymi i antycypowanymi, przy czym, jeśli owe modele są porównywane ze względu na ich „właściwość” bądź „niewłaściwość” (w odróżnieniu od kryteriów prawdy i fałszu), to zachodzi możliwość oceny aksjologicznej.

Изменения в этике, происходящие вслед за социальными переменами, произведенными эволюцией технологии, характеризуются своеобразной адаптационностью, прежде всего незамедлительной, и в этом смысле этика — это такая программа поведения, которая вырабатывается не на том уровне явлений, где она наиболее эффективна. Аналогию здесь может представить органический мир: если мы отождествим изменения в этике и изменения в процессе появления новых видов, то увидим, что, хотя и наблюдается связь между фактором, запускающим изменчивость, и возникновением видов, однако адаптация не является простым результатом наследования приобретённых свойств. Потому что как генотипы в биогеоценозе, так и люди в обществах располагают таким избыточным разнообразием реакций на сиюминутные ситуации, которое может в случае необходимости проявлять регулирующее воздействие. При этом в генотипах наблюдается избыточность за счёт резерва рецессивных генов, постоянно обогащаемого мутациями, у homo socialis же — огромной гибкости поведения («потенциал реагирования») с иной структурой (не дискретной, а непрерывной). <…> в сложной системе, каковой является общество, часто происходит разветвление причинных последовательностей, в результате чего мы имеем перед собой так называемую каузальную цепь; явное изолирование в ней тех соединений, которые нам необходимо раскрыть, всегда оказывается несколько произвольным приемом. Таким образом, следует не столько вскрывать технические причины и увязывать их с этическими следствиями, сколько искать определённые корреляции. — 5

Otóż w taki sposób technologiczne procesy na zjawiska etyczne, poza sytuacjami wyjątkowymi, nie oddziaływają. Przemiany etyczne następujące po społecznych przekształceniach, wywołanych technoewolucyjnie, odznaczają się swoistą adaptacyjnością, przede; wszystkim doraźną, i w tym sensie etyka jest takim programem zachowań, który nie na tym samym poziomie zjawisk jest przekształcany, na którym efektywnie działa. Analogią być tu może świat organiczny: jeśli przyrównamy zmiany etyki do zmian gatunkotwórczych, ujrzymy, że chociaż zachodzi związek między czynnikiem, który zmienność uruchamia, a powstawaniem gatunków, to jednak nie jest adaptacja prostym rezultatem dziedziczenia cech nabytych. Zarówno bowiem genotypy w biogeocenozie, jak i ludzie w społeczeństwach dysponują taką nadmiarową różnorodnością reakcji względem sytuacji aktualnych, która może przejawiać swoje regulacyjne: działania w razie potrzeby. Przy tym w genotypach , idzie o nadmiarowość dzięki istnieniu rezerwy genów recesywnych, stale Wzbogacanej mutacjami, u homo socialis zaś — o ustrukturowaną odmiennie (albowiem ciągłą, a nie dyskretną) bardzo wielką plastyczność zachowania („potencjał reagowalności”). <…> w systemie złożonym, jaki przedstawia społeczeństwo, dochodzi do częstego rozwidlania się łańcuchów przyczynowych, wskutek —czego mamy w końcu przed sobą tak zwaną „sieć kauzalną”; wyraźne izolowanie w niej tych związków, które pragniemy wykryć, zawsze jest po trosze arbitralnym zabiegiem. Tak więc nie tyle można wykrywać przyczyny techniczne i wiązać je z etycznymi skutkami, ile szukać określonych korelacji.

I

	Технология гораздо более пригодна для уничтожения устоявшихся ценностей, чем для создания новых. Форсирование в этом случае создания «возможностей» может привести к «аксиологическому взрыву», то есть к развалу системы ценностей: подобное форсирование может породить ситуацию, в которой жить очень легко, но не хочется. — 2
	Technologia sprawniejsza bywa w niszczeniu wartości autonomicznych aniżeli w ich stwarzaniu. Forsowanie tedy „usprawnień” może zapoczątkować „implozję aksjologiczną” — tj. zapaść systemu wartości: może doprowadzić do sytuacji, w której bardzo łatwo, ale nie bardzo warto żyć.

В современном мире обычаи и общепринятые нравственные нормы не смогут противостоять технологическому натиску — его можно притормозить (как в случае с ЛСД) только тогда, когда результаты инструментального нововведения яростно вступают в противоречие с кодексами общепринятых законов <…>. Сколько бы при всём при том ситуацию фронтального столкновения ни заменяла обтекаемость технологических подходов, общество и его законодательные нормы практически оказываются бессильными. <…> пожалуй, о «духе времени» многое говорят такие факты, как попытки оправдать человекоубийственную политику Третьего рейха — ссылаясь на первое применение атомной энергии, попытки, ставящие почти что знак равенства между создателями газовых камер и атомных бомб — ведь и те и другие были технологами. Вместо предусмотрительности в этом секторе общественной практики действует случайность, вместо планового контроля — беспомощная, в крайнем случае беспокойная инертность, вместо обширных знаний — не очень-то даже себя осознающее невежество. — 3

W świecie współczesnym obyczajowość ani obiegowe normy moralne nie potrafią przeciwstawiać się technologicznym naciskom — dochodzić może do ich przyhamowania (jak w przypadku LSD) tylko wówczas, kiedy skutki instrumentalnej innowacji drastycznie wchodzą w konflikt z kodeksami prawa stanowionego <…>. Ilekroć atoli sytuację takiego frontalnego zderzenia zastępuje okólność technologicznych podejść, społeczeństwa i ich normy prawne okazują się praktycznie bezsilne. <…> wiele bodaj mówią o „duchu czasów” takie fakty, jak próby usprawiedliwiania praktyk ludobójczych Trzeciej Rzeszy — przez powoływanie się na pierwsze zastosowania energii atomowej, próby kładące niemal znak równości między twórcami komór gazowych i bomb atomowych, skoro wszak jedni i drudzy byli technologami. Zamiast przewidywania działa na tym polu społecznej praktyki losowość, zamiast planowanej kontroli — bezradna, najwyżej niespokojna bierność, zamiast rozległej wiedzy — nie bardzo nawet siebie świadoma ignorancja.

Внезапное вторжение технологий в пределы первобытной культуры, в свою очередь, может привести к этическому разгрому, так как адаптационные механизмы обычаев и нравственности попросту не успевают за изменениями. Но даже и последовательно развивающаяся цивилизация — из-за свойства технологий постоянно ускоряться — может развить такой техноэволюционный темп, что морали, прививаемой в молодости одному поколению, на весь жизненный путь будет недостаточно, так как ускорение изменчивости слишком быстро делает эту мораль анахроничной, и в результате следующее поколение, получив в качестве воспитателей людей беспомощных и аксиологически дезориентированных, самостоятельно пытается обнаружить цель поведения, часто с сомнительным результатом, что, впрочем, неудивительно. <…> Следует предположить, что возникнет, — а может быть, уже возникла — необходимость внедрения следующей ступени технологий, областью применения которых будут нематериальные отношения, то есть технологий, способных противодействовать явлению «прибежища инструментальности», или отдаления фронта реализации активных возможностей цивилизации от каждой отдельно взятой личности, входящей в её состав, от её аксиологического, морального горизонта, от её восприимчивости и адаптационных способностей, которые в действительности очень велики, но они в точности такие же, как и у людей неолитических культур (в разные периоды неолита) — поскольку мы с ними одинаковы с точки зрения биологии. — 4

Nagła inwazja technologii w obręb pierwotnej kultury przynieść może natomiast etyczne spustoszenie, bo mechanizmy adaptacyjne obyczaju i moralności po prostu za zmianami nie nadążają. Lecz nawet i w sposób ciągły rozwijająca się cywilizacja — dzięki elektowi stałego przyspieszenia technologicznego — potrafi dojść do takiego tempa technoewolucyjnego, że wdrażana za młodu obyczajowość jednego pokolenia nie wystarczy mu już na całą drogę życiową, ponieważ akceleracja zmienności zbyt szybko czyni tę obyczajowość anachroniczną, i w rezultacie pokolenie następne, mając za wychowawców ludzi bezradnych i zdezorientowanych aksjologicznie, samo usiłuje szukać celów postępowania z wątpliwym nieraz skutkiem, który nie może budzić jednak zdziwienia. <…> Należy sądzić, że zajdzie, a może już zachodzi, potrzeba uruchamiania następnego rzutu technologii, których cele będą pozamaterialne, tzn. zdolnych przeciwstawić się zjawisku „ucieczki instrumentalizmów”, oddalania się frontu urzeczywistnianych możliwości sprawczych cywilizacji od każdej jednostki poszczególnej będącej jej członkiem, od jej horyzontu aksjologicznego, obyczajowego, od jej chłonności i zdolności adaptacyjnych, które są wprawdzie bardzo wielkie, lecz takie akurat, jak u ludzi kultury mustierskiej czy oryniackiej — pod względem biologicznym bowiem jesteśmy im równi.

Эмпирика, несомненно, обязана подчиняться этике в том смысле, что — обнаруживая существование связей, незримых в быту, — мы начинаем ориентироваться в этическом содержании действий или решений, которые в прежние времена считались нейтральными с этой точки зрения (если врач уведомит молодоженов, что со значительной степенью вероятности их ребенок родится с врожденными отклонениями из-за строения генотипов родителей, то эти молодожены будут, рожая калек и недоразвитых детей, безвинными с точки зрения существующего законодательства, но с нравственной точки зрения, наверное, их решение заслуживает осуждения). — 5

Empiria winna być, bez wątpienia, podległa etyce w takim sensie, że — wykrywając istnienie związków codziennościowo nienaocznych — poczynamy się orientować w etycznym obciążeniu czynów bądź decyzji uważanych dawniej za neutralne pod tym względem (jeśli lekarz wyjawi dwojgu młodym, ze ich potomstwo będzie ze znacznym prawdopodobieństwem obciążone kalectwami wrodzonymi, bo taki jest skład ich genotypów, będą, płodząc dzieci kalekie lub niedorozwinięte, w oczach istniejącego prawa bezwinni, lecz moralnie zasługiwać będzie chyba ich decyzja na potępienie).

II

Возникает предположение, что процесс развития культуры следует также признать эволюцией в марковском смысле (стохастическом), рассматривая его как случайное блуждание общности, которая или может долгое время (но наверняка не произвольно длительное!) сохранять это внутреннее разнообразие, что делает возможным, к примеру, постоянный рост сложности, хорошо нам известный в форме промышленной цивилизации, или же — на ранних стадиях — наталкивается на «поглощающие экраны» стационарных состояний, которым соответствует застывание определённых общностей на низших ступенях технологического развития. — 5

Wydaje się, że proces rozwoju kulturowego powinno się też uznać za ewolucję w sensie markowskim (stochastycznym), rozumiejąc ją jako losowe błądzenie zbiorowości, która może albo przez czas długi (ale zapewne nie — dowolnie długi!) zachowywać tę różnorodność wewnętrzną, jaka umożliwia np. stały wzrost złożoności znany nam dobrze pod postacią powstawania przemysłowej cywilizacji, albo też — natykać się wcześniej na „pochłaniające ekrany” stanów stacjonarnych, którym odpowiada zastyganie pewnych zbiorowości na niskich szczeblach technologicznego rozwoju.

Эволюционирующая сложная система может обладать некоторой, большей или меньшей областью свободы, где могут реализовываться конфигурации, возникшие случайно, но превращающиеся в закономерность (ортоэволюционную), причем подведение под этот вид мутирующего фактора не изменяет его существенным образом до тех пор, пока почва для мутаций, то есть частотность появления «новинок генотипа», ещё достаточно бедна. Возникает суждение, что аналогичным образом могла возникнуть «избыточная» с точки зрения факторов среды (климатическо-географических), а также инструментальных факторов (общественно реализованных технологических действий) дифференциация первобытных культур, и что следует их «избыточность» пояснить стохастической схемой. Несомненно — материальная база культуры представляет собой не детерминирующий показатель, а только создающий определённый приблизительный промежуток, определённый обширный класс, где может обнаруживаться изменчивость, зависимая уже от марковской игры элементов. Как в биологической популяции, дифференциация благодаря генетическим дрейфам происходит от ряда конкретных свойств, которые уже присутствуют в её генотипическом составе, так же и в общественных группах дифференциация может возникать из каких-нибудь простейшим образом в них уже закрепившихся отношений, таких, что обладают потенциальным шансом произвольного отклонения от актуального состояния, перестраивания, увеличения сложности, своеобразного путешествия в пространстве конфигураций возможных состояний. — 7, 8

Ewoluujący system złożony może posiadać pewien, mniejszy lub większy, margines swobody, w którym mogą się realizować konfiguracje .powstałe losowo, a przechodzące w prawidłowość (ortoewolucyjną), przy czym wprowadzenie w ten obraz czynnika mutacyjnego nie odmienia go w sposób istotny dopóty, dopóki mutacyjne tło, tj. częstość pojawienia się, „genotypowych nowinek”, jest dostatecznie słabe. Wydaje się, że w sposób analogiczny dojść mogło do „nadmiarowego” względem czynników środowiskowych (klimatyczno–geograficznych) oraz instrumentalnych (społecznie realizowanych działań technologicznych) różnicowania się kultur pierwotnych, że więc należy ich „nadmiarowość” wyjaśnić schematem stochastycznym. Zapewne — baza materialna kultury stanowi wyznacznik jej ustrukturowania, ale jest to wyznacznik nie determinujący, tylko wytwarzający pewien przedział ramowy, pewną szeroką klasę, gdzie przejawić się może zmienność uzależniona j już od markowskiej gry elementów. Podobnie jak! w populacji biologicznej różnicowanie dzięki dryfom genetycznym wychodzi od pewnych cech konkretnych, które się już w genotypowym jej rozkładzie znajdują, tak też w grupach społecznych różnicowanie wychodzić może od pewnych, elementarnie, w nich już utrwalonych relacji, takich, co mają przed sobą potencjalną szansę dowolnego odchylania się od stanu aktualnego, rozbudowywania, powiększania złożoności, swoistego wędrowania w przestrzeni konfiguracyjnej stanów możliwych.

Техноэволюция не является точной синтетической заменой справедливости, осуществляемой незамедлительно, той, что плохих наказывает, а хороших награждает — но на более длительное время действия её именно так и представят. Какая-нибудь однородная тирания могла бы, впрочем, в конце концов, применяя жестокие и изощренные средства, парализовать развитие на некоем достигнутом им уровне — если бы действовала в масштабах всего земного шара (хотя производная нейтрализация ряда действий и исследований могла бы погубить и её — как только иссякнут энерго-сырьевые источники, соответствующие тому техническому уровню, на котором наступило бы общественное «обездвиживание»). Однако это состояние далеко от реальности; мы наблюдаем как раз ускорение техноэволюционного темпа, который придаёт вес чисто инструментальным расчётам, поскольку всё более явно превращает цивилизацию в энерго-информационную машину, чьё равновесие в целом во всё большей степени зависит от равновесия в отдельных точках. — 27

Technoewolucja nie jest dokładną syntetyczną namiastką sprawiedliwości doraźnie działającej, tej, co złych karze, a dobrych wynagradza — lecz na długą metą działania jej tak właśnie się przedstawiają. Jakaś jednolita tyrania mogłaby zresztą w końcu, posługując się okrutnymi, a zarazem wyrafinowanymi technicznie środkami, sparaliżować rozwój na pewnym jego osiągniętym piętrze — gdyby działała w skali całego globu (chociaż pochodne udaremnienie pewnych działań i badań mogłoby i ją zgubić — po wyczerpaniu surowcowo–energetycznych źródeł, właściwych dla tego poziomu technicznego, na którym by nastąpiło społeczne „znieruchomienie”). Lecz stan taki jest odległy od rzeczywistości; obserwujemy właśnie przyspieszęnie tempa technoewolucyjnego, które powiększa wagę czysto instrumentalnych rachunków, albowiem coraz wyraźniej czyni z cywilizacji — maszynę energetyczno–informacyjną, której całościowa równowaga jest w coraz większym stopniu zawisła od lokalnych stanów równowagi.

Критическими точками коллективной структуры, где одни люди могут причинять зло другим, являются точки зависимости одного индивидуума от относительно независимого решения другого. Эти точки не слишком сложно выделить. И снова технологический фактор может редуцировать различные виды такой зависимости (пожалуй, типичной мечтой сегодняшнего дня является повсеместная автоматизация чиновничьей администрации, превратившая бы её в однозначно чёткий механизм, не подверженный «бюрократической отчуждённости») <…>. Таким образом можно создать структуру, где личность оберегаема как бы двойным слоем защиты (индивидуальной «технической оболочкой», которая состоит, к примеру, из дома, автомобиля, мастерской, — и общественной системой селекции и направления по жизненным путям), что опять же только усиливает функции технологии как защитной преграды между людьми, которая избирательно не пропускает от человека к человеку определённых действий (осуждаемых этикой). Конструкторским идеалом представляется — если начинать с подобных позиций — общество, в котором никому не нужно «делать добро», потому что никто этого вовсе от нас не требует, разве что в ситуациях совершенно исключительных (катастрофы, аварии, стихийные бедствия), и зла никто никому не приносит, потому что это было бы канительно, сложно и не приносило бы никакой выгоды (кроме, конечно, чистого удовлетворения, которое от нанесенного ближнему зла люди, к сожалению, иногда испытывают). Признаюсь, я не в восторге от подобной модели, но вынужден признать, что в ней заключено много достоинств, каких современное общество чаще всего лишено. Пожалуй, каждый согласится, что замалчиваемым (не полностью) принципом этой конструкции является предельное недоверие к человеку — возможно, и рациональное, но не очень красивое. При всём том главным недостатком этой модели является её стационарность. <…> В такой культуре имманентные этические ценности оказываются незаменяемыми; выбранная предварительно позиция «недоверия к человеку» требует, чтобы все, даже предполагаемые вредные последствия новых изобретений или технологий, могущие создать почву для (этических, бытовых) злоупотреблений, были бы предусматриваемы с таким запасом времени, который бы позволил соответственно синхронно ввести в действие технологию «этического предохранения». Однако как неравномерность научно-технического развития, так и его непредугадываемость (особенно на длительную перспективу) практически сводят на нет успешность подобной профилактики. — 29, 30

Miejscami krytycznymi zbiorowej struktury, w jakich mogą jedni ludzie doznawać od innych zła, są punkty zawisłości jednego osobnika od względnie swobodnej decyzji drugiego. Punkty takie nie jest nazbyt trudno zlokalizować. I znów czynnik technologiczny może redukować rozmaite rodzaje takiej zawisłości (typowe bodaj jest marzenie dnia dzisiejszego o totalnym zautomatyzowaniu administracji urzędniczej, które by uczyniło z niej aparat jednoznacznie sprawny, niepodległy „biurokratycznym alienacjom”) <…>. W ten sposób zyskać można strukturę, w której jednostka jest chroniona niejako podwójnie (indywidualnym „okolem technicznym”, na jakie składają się np. dom, auto, pracownia, oraz społecznym systemem selekcji i .kierowania na drogach życiowych), co znów tylko potęguje funkcje technologii jako międzyludzkiej przegrody, takiej, która wybiórczo pewnych działań (etycznie nagannych) od osobników do osobników nie przepuszcza. Ideałem konstruktorskim wydaje się — kiedy startujemy z podobnych pozycji — społeczeństwo, w którym nie trzeba nikomu „czynić dobra”, ponieważ nikt tego zgoła od nas nie potrzebuje, chyba w sytuacjach zupełnie wyjątkowych (klęski, awarii, żywiołowej katastrofy), a i zła się innym nie wyrządza, albowiem byłoby to żmudne, Skomplikowane i nie przynosiłoby żadnej korzyści (poza ową czystą satysfakcją, jakiej w obliczu wyrządzonej komuś szkody ludzie, niestety, czasem doznają). Nie jestem, wyznaję, entuzjastą takiego modelu, chociaż uznać trzeba, że przedstawia sporo zalet, jakich współczesne społeczeństwa są na ogół pozbawione. Przyzna też bodaj każdy, że przemilczanym (niedokładnie) założeniem owej konstrukcji jest maksymalna nieufność względem człowieka, może i racjonalna, ale niezbyt piękna. Głównym atoli grzechem podobnego modelu jest jego stacjonarność. <…> W kulturze takiej interioryzowane wartości etyczne okazują się tedy niezamiennymi; wybrana wstępnie pozycja „nieufności wobec człowieka” wymaga wszak, aby wszelkie, fakultatywnie chociaż szkodliwe konsekwencje nowych wynalazków czy technik, co stwarzałyby pole do (etycznych, obyczajowych) nadużyć, były przewidywane z takim zapasem czasu, który by umożliwił odpowiednio synchroniczne uruchomienie technik „etycznego zabezpieczenia”. Otóż zarówno nie—równomierność techniczmonaukowego rozwoju, jak jego nieprzewidywalność (na długą zwłaszcza metę) praktycznie udaremniają pełny sukces tak szerokiej profilaktyki.

Резюме

Из всего объёма материала, который здесь рассматривался, похоже, следует вывод о практической невозможности моделирования крупных исторических процессов (эволюции земной цивилизации), которое марковская природа явлений (запрещающая, к примеру, обратную экстраполяцию в любом слишком эргодическом процессе) делает тщетной настолько, что иных доказательств этой «невозможности» можно и не приводить. Эта «невозможность», относящаяся также к реальному протеканию земной биоэволюции, однако, не исключает частичного моделирования процесса, причем следует признать цивилизацию, технологически ориентированную, системой более пригодной благодаря своей явно телеологической направленности для работ по моделированию, чем примитивную культуру, снабженную только инструментами. Откуда и некоторый оптимизм, обращённый в будущее. — 14

Z całokształtu tego, co rozważano, zdaje się wynikać praktyczna niemożliwość modelowania wielkich procesów historycznych (ewolucji cywilizacji ziemskiej), którą markowska natura zjawisk (ubezprawniająca np. ekstrapolacje wstecz w każdym procesie wybitnie ergodycznym) udaremnia tak wystarczająco, że już innych dowodów owej „niemożliwości” wyliczać się nawet nie musi. Owa „niemożliwość”, odnosząca się też do realnego przebiegu ziemskiej bioewolucji, nie wyklucza jednak modelowania części procesu, przy czym wypada uznać cywilizacją zorientowaną technologicznie za system przydatniejszy, dzięki swojemu wyraźnie teleologiczneinu „nakierowaniu, do prac modelarskich od kultury prymitywnie tylko wyposażonej instrumentalnie. Skąd i niejaki optymizm, zwrócony ku przyszłości.

Перевод

О. Салнит, 2007

О статье

С. Бересь: Когда-то я с огромным запасом доброй воли принялся за «Этику технологии и технологию этики», и всё шло хорошо, но когда я добрался до процессов Маркова, то чуть не шваркнул книжкой о стену. — В своё оправдание должен сказать, что эту статью я писал по заказу философского журнала. Поэтому считал, что имею право. Почему я должен излагать хуже философов? Если влез в воронью стаю, вынужден каркать так же, как и они.

— «Беседы со Станиславом Лемом» (гл. «В паутине книг», 1981-82)