Системы оружия двадцать первого века, или Эволюция вверх ногами

«Системы оружия двадцать первого века, или Эволюция вверх ногами» (англ. Weapon Systems of the Twenty First Century or The Upside-Down Evolution) — футурологическое эссе Станислава Лема 1983 года (с художественным вступлением и элементами сатиры) из цикла «Библиотека XXI века», имитирующее обзор книги из будущего. В 1986 году вышло в одноимённом авторском сборнике. Развивает идеи «Непобедимого» (1964), продолжаемые в «Мире на Земле» (а в его главу II вошло около половины эссе почти без изменений).

Цитаты

Там, где успех боевых операций зависит от микромиллиметров и наносекунд, на сцену, подобно новому богу войны, предрешающему победу или разгром, выходит случайность в чистом и как бы увеличенном виде, случайность, пришедшая к нам из микромира, из области физики атома. Ведь самые быстрые и самые совершенные системы наталкиваются в конце концов на принцип неопределённости Гейзенберга (Unschärferelation), обойти который не в состоянии никто и никогда, ибо это фундаментальное свойство материи в любой точке Вселенной. Тут не нужна даже авария компьютеров, управляющих спутниками-шпионами или нацеливающих мощные лазерные системы защиты на ядерные боеголовки ракет. Достаточно, чтобы серии электронных импульсов системы защиты разминулись с сериями подобных импульсов систем атаки хотя бы на миллиардную долю секунды — и исход Последней Схватки будет решен по принципу лотереи. — парафраз из «Бесед со Станиславом Лемом» (гл. «В цивилизационной яме» от слов «если вы имеете дело с оружием»

Gdzie o skuteczności operacyjnej decydują mikromilimetry i nanosekundy, zjawia się, jako nowy Bóg wojny, decydujący o powodzeniu lub zagładzie, przypadek w stanie czystym, niejako wyolbrzymiony i wyniesiony z mikroskopijnych wymiarów fizyki atomowej, ponieważ jest tak, że systemy najszybsze i najdoskonalsze docierają wreszcie do relacji nieoznaczoności Heisenberga (Unschärferelation), której nic już nigdy nie pokona, stanowi ona bowiem fundamentalną własność materii w całym Kosmosie. Nie musi nawet iść o jakiekolwiek awarie komputerów satelitarnego zwiadu, czy też mierzących piorunowymi laserami obrony w nuklearne głowice rakiet ataku. Chodzi po prostu o to, że jeśli serie impulsów elektronicznych obrony rozminą się z seriami podobnych impulsów w układach atakujących choćby o jedną miliardową cząstkę sekundy, to o wyniku Ostatecznego Starcia zadecyduje czynnik loteryjny.

	… системы неслыханно быстрые ошибаются неслыханно быстро.
	… niesłychanie szybkie systemy popełniają niesłychanie szybko błędy.

… проекты новых, более совершенных типов оружия появлялись так быстро, что промышленность не успевала запускать их в серийное производство. Системы командования, наведения на цель, маскировки, поддержания и подавления связи, а также «обычные» виды оружия (определение, по сути анахроничное и вводящее в заблуждение) устаревали, не успев поступить на вооружение. Поэтому в восьмидесятые годы всё чаще приходилось останавливать уже начатое серийное производство новых истребителей и бомбардировщиков, cruise missiles, противопротиворакет, спутников слежения и атакующих спутников, подлодок, лазерных бомб, сонаров и радаров. Поэтому приходилось отказываться от уже разработанных образцов, поэтому такие жаркие политические споры вызывали очередные программы перевооружения, требовавшие огромных денег и огромных усилий. Мало того, что любое нововведение обходилось гораздо дороже предыдущего, но вдобавок многие из них приходилось списывать в расход на стадии освоения, и этот процесс прогрессировал неумолимо. Похоже было на то, что всего важней не военно-техническая мысль сама по себе, но темпы её промышленного освоения.

… nowe, doskonalsze typy broni powstawały jako projekty tak szybko, że przemysł nie nadążał w ich militarnym wdrażaniu. Systemy dowodzenia, nawodzenia na cel, kamuflażu, sterowania, utrzymywania i rozrywania łączności razem z raźliwością broni zwanych konwencjonalnymi (ale właściwie była to nazwa myląca jako przestarzała) ulegały anachronizacji, zanim jeszcze weszły na kolejne uzbrojenie wojsk. Dlatego to w latach osiemdziesiątych przychodziło coraz częściej wstrzymywać rozpoczętą już masową produkcję nowych myśliwców i bombowców, cruise missiles, przeciw–przeciwrakiet, satelitów rozpoznania i ataku, łodzi podwodnych, bomb laserowych, sonarów i radarów. Dlatego trzeba było rezygnować z już powstałych prototypów, dlatego tyle politycznych sporów wrzało wokół kolejnych koncepcji zbrojeniowych, pochłaniających olbrzymie budżety i ludzkie wysiłki, albowiem nie tylko każda następna innowacja okazywała się daleko droższa od poprzedniej, lecz ponadto wiele takich innowacji przychodziło spisywać w zarodkowej fazie na straty, i proces ten posuwał się naprzód z niezmożoną uporczywością. Wyglądało na to, że nie sama wynalazczość techniczno–militarna może być górą, lecz szybkość jej przemysłowego wdrażania.

… на смену чипам <…> пришли новейшие достижения генной инженерии. Например, Silicobacter Wieneri, <…> будучи помещён в особый раствор из солей кремния, серебра и хранившихся в тайне добавок, вырабатывал интегральные схемы меньше мушиных яиц. Их называли corn (зерно); и в самом деле, пригоршня таких элементов всего через четыре года после начала массового производства стоила не дороже горсточки проса. Пересечение двух этих кривых — кривой роста стоимости тяжёлого вооружения и кривой снижения стоимости искусственного интеллекта — положило начало тенденции к обезлюживанию армий. — мотив обезлюживания армий присутствовал в НФ с 1950-х, но роботы были почти исключительно не микроразмеров

… chips <…> przestano produkować ponieważ zastąpiły je wytwory nowszej inżynierii genetycznej. Taki na przykład Silicobacter Wieneri <…> wytwarzał w specjalnych roztworach soli krzemu, srebra i trzymanych w tajemnicy dodatków obwody scalone mniejsze od muszych jajek. Nazywano je corn — zbożem — i przyznać trzeba, że garść takich elementów kosztowała już w cztery lata po uruchomieniu masowej produkcji tyle samo, co garść prosa. W taki sposób — z przecięcia się dwóch krzywych: krzywej wzrostu kosztów ciężkiej broni i krzywej spadku kosztów sztucznej inteligencji — wynikł trend obezludnienia sił wojskowych.

	Оса, быть может, имеет достаточно нервных клеток, чтобы с неменьшим успехом водить, например, грузовик по длинной трассе, ведущей из порта в город, или управлять межконтинентальной ракетой, только биологическая эволюция запрограммировала её нервные узлы для совершенно иных целей.
	Osa, być może, posiada dostateczną ilość nerwowych tkanek, żeby tak samo sprawnie kierować na przykład samochodem ciężarowym wzdłuż długiej trasy wiodącej z portu do miasta docelowego albo żeby sterować transkontynentalną rakietą, a jedynie węzły nerwowe osy zostały przez naturalną ewolucję zaprogramowane do zupełnie innych celów.

	Не ARTIFICIAL INTELLIGENCE, но ARTIFICIAL INSTINCT следовало воспроизводить и программировать в первую очередь, потому что инстинкты возникли почти за миллиард лет до интеллекта — очевидное свидетельство того, что их сконструировать легче.
	Nie ARTIFICIAL INTELLIGENCE, lecz ARTIFICIAL INSTINCT należało symulować i programować w pierwszej kolejności, ponieważ instynkty powstały prawie miliard lat wcześniej od inteligencji, w czym jasny dowód na to, że są łatwiejsze do sporządzenia.

Как это обычно бывает в истории, зачатки нового направления появились ещё в двадцатом веке, но никто не умел сложить из них целостную картину. Ибо открытия, положившие начало DEHUMANIZATION TREND IN NEW WEAPON SYSTEMS, совершались в крайне далёких друг от друга научных дисциплинах. Специалистов по военному делу какие бы то ни было насекомые не интересовали (за исключением вшей, блох и иных паразитов, докучавших солдатам в их военных трудах). Интеллектроники, которые вместе с энтомологами и нейрологами исследовали ганглии у насекомых, были несведущи в военных проблемах. Наконец, политики, как им и положено, вообще ни в чём не разбирались. И потому, когда интеллектроника уже создала микрокалькуляторы, своими размерами успешно соперничавшие с брюшными узлами шершней и комаров, энтузиасты Artificial Intelligence всё ещё сочиняли программы, позволявшие компьютерам вести глуповатые разговоры с не очень сообразительными людьми, а наиболее мощные среди вычислительных мамонтов и гигантозавров побивали даже шахматных чемпионов — не потому, что были умнее их, а потому, что считали в миллиард раз быстрее Эйнштейна. Никому, и притом очень долго, не приходило в голову, что солдату на передовой хватило бы навыков и сноровки пчелы или шершня.

Jak to się zwykle zdarza w dziejach, początki tego nowego kompleksowego trendu tkwiły już we wieku dwudziestym, ale nikt ich nie umiał połączyć w obraz nadchodzącej, nowej całości. Odkrycia, które utworzyły DEHUMYNIZATION TREND IN NEW WEAPON SYSTEMS, powstawały bowiem w bardzo odległych od siebie dyscyplinach nauki. Fachowcy, biegli w wojskowości, nie interesowali się żadnymi owadami (z wyjątkiem wszy, pcheł oraz innych pasożytów doskwierających żołnierzom podczas wojennych trudów). Intelektronicy, którzy wespół z entomologami i neurologami badali elementy składowe owadzich gangliów nerwowych, nie znali się na problemach militarnych. Politycy wreszcie, jak to politycy, nie znali się na niczym. Tak więc, gdy intelektronika wytworzyła już mikrokalkulatory, które były tak małe, że konkurowały skutecznie wielkością z brzusznymi węzłami komarów i szerszeni, wciąż jeszcze większość zapaleńców spod znaku Artificial Intelligence komponowała programy, umożliwiające komputerom prowadzenie głupawych rozmów z niezbyt rozgarniętymi ludźmi, a najsilniejsze obliczeniowo mamuty i gigantozaury komputerowych gatunków biły już nawet mistrzów szachowych nie dlatego, że były od nich inteligentniejsze, lecz tylko dlatego, ponieważ przetwarzały dane miliard razy szybciej na sekundę od Einsteina. Nikt — i to przez długi czas — nie umiał się domyślić, że szeregowemu żołnierzowi na linii bojowej zupełnie wystarczy zmyślność i rutyna pszczoły bądź szerszenia.

Больших и тяжёлых роботов нельзя было перенести на поля сражений: они немедленно стали бы целями для бьющих без промаха, самонаводящихся «умных» ракет. Поэтому не человекообразные автоматы составили армию нового типа, а искусственные насекомые (синсекты): керамические микрорачки, червячки из титана, летающие псевдоосы с ганглиями из соединений мышьяка и жалами из тяжёлых расщепляемых элементов. Большая часть этого неживого микровоинства могла по первому же сигналу об опасности атомного нападения глубоко закопаться в землю и вылезти наружу после взрыва, сохраняя боеготовность даже там, где отмечалась убийственная радиация: ведь солдат этот был не только микроскопический, но и небиологический, то есть мёртвый. Лётчик, самолёт и его вооружение как бы слились в одно миниатюрное целое в летающих синсектах. В то же время боевой единицей становилась микроармия, лишь как целое обладавшая заданной мощью и боеспособностью…

Wielkich i ciężkich robotów nie można było przenieść na pola bitew, bo stałyby się natychmiast celami niezawodnych, samonaprowadzających się na cel, zmyślnych pocisków. Dlatego nie człekokształtne automaty utworzyły armie nowego typu, lecz syntetyczne insekty (synsekty), mikroskorupiaki ceramiczne, dżdżownice z tytanu oraz latające pseudoowady o gangliach ze związków arsenu i żądłach utworzonych z ciężkich, rozszczepialnych pierwiastków. Większość tego „martwego mikrożołnierstwa” potrafiła przy pierwszym ostrzeżeniu przed zagrażającym atakiem atomowym wkopać się głęboko w ziemię i wyleźć z niej po wybuchu, zachowując bojową sprawność nawet w środowisku pałającym straszliwą radioaktywnością, ponieważ był to żołnierz nie tylko mikroskopijny, lecz i abiologiczny, więc martwy. Latające synsekty stały się jak gdyby stopieniem samolotu, lotnika i jego pocisków w jedną miniaturową całość. Zarazem jednostką operacyjną stawała się mikroarmia, tylko jako całość posiadająca żądaną siłę i wartość bojową…

	Ракету (ICBM, IRM), запущенную с земли, надводного корабля или подводной лодки, можно уничтожить из космоса спутниковым лазером. Но невозможно уничтожить подобным образом гигантские тучи микрочастиц, несущие уран или плутоний, который лишь у самой цели сольётся в критическую массу, а до тех пор находится в крайне дисперсном состоянии и неотличим от тумана или тучи пыли.
	Rakietę (ICBM, IRM) wystrzeloną z ziemi, z okrętu czy z łodzi podwodnej można zniszczyć z Kosmosu laserem satelitarnym. Nie można jednak zniszczyć w ten sposób gigantycznych chmur mikrocząstek niosących uran czy pluton, które w masę krytyczną zewrą się dopiero u celu. natomiast w drodze podlegają bardzo silnej dyspersji i są nieodróżnialne od mgły lub kurzawy.

Микроармия могла без труда преодолеть любую оборонительную систему и вторгнуться в глубокий тыл неприятеля. Это было для неё не сложнее, чем для снега или дождя. В то же время крупнокалиберное атомное оружие оказалось бесполезным на поле боя: его применение попросту не окупалось. Прошу вообразить себе попытку сражаться с вирусной эпидемией при помощи термоядерных бомб. Эффективность наверняка будет мизерной. Можно, конечно, спалить обширную территорию даже на глубину сотен метров, превратив её в безжизненную, стеклянную пустыню, но что с того, если час спустя на неё начнёт падать боевой дождь, из которого выкристаллизуются «отряды штурма и оккупации»? Водородные бомбы стоят недёшево. Крейсеры не годятся для охоты на пиявок или сардин. Труднейшей задачей «безлюдного» этапа военной истории оказались поиски способа отличить врага от своих. Эту задачу, прежде обозначавшуюся FoF (Friend or Foe), в XX веке решали электронные системы, работавшие по принципу «пароля и отзыва». <…> Но этот старый способ оказался неприменимым. Новые оружейники заимствовали образцы в царстве жизни — у растений, бактерий и опять-таки у насекомых. Способы маскировки и демаскировки повторяли способы, существующие в живой природе: иммунитет, борьба антигенов с антителами, тропизмы, а кроме того, защитная окраска, камуфляж и мимикрия. Неживое оружие нередко прикидывалось (и к тому же великолепно) летящей пыльцой или пухом растений, натуральными насекомыми, каплями воды, но за этой оболочкой крылось химически разъедающее или несущее смерть содержимое.

Mikroarmia mogła z łatwością przedostać się przez wszystkie systemy obrony i wtargnąć na głębokie tyły nieprzyjaciela. Problemów miała z takimi inwazjami akurat tyle samo co śnieg albo deszcz. Zarazem coraz bardziej bezsilna okazywała się na polach bitew wielokalibrowa broń nuklearna, gdyż jej użycie przestało się po prostu opłacać. Proszę sobie wyobrazić próbę zwalczania zarazy wirusowej przy pomocy termojądrowych bomb. Efektywność na pewno będzie znikoma. Można, owszem, wyżarzyć nawet na głębokość setek metrów i obrócić w zeszkloną, martwą pustynię wielki obszar, lecz cóż z tego, jeśli po godzinie pocznie nań padać militarny deszcz, z którego wykrystalizują się „oddziały natarcia i okupacji”? Koszty bomb wodorowych są znaczne. Nie poluje się krążownikami na pijawki ani na sardynki. Najpoważniejszym zadaniem bezludnego etapu historii wojskowości okazało się odróżnianie wroga od swojaka. Zadanie to, dawniej określane skrótem FoF (Friend or Foe), rozstrzygały w XX wieku systemy elektroniki, pracujące podług reguł „hasła i odzewu”. <…> Ta metoda zeszłowieczna okazała się jednak nieużyteczna. Nowi zbrojmistrze zapożyczali się w państwie życia, u roślin, bakterii i znowuż u owadów. Rozpoznanie powtarzało identyfikacyjne sposoby żywych gatunków: ich immunologii, walki antygenu z przeciwciałem, tropizmów, a ponadto barw ochronnych, kamuflażu, maskowania i mimikry. Martwa broń udawała nieraz (i to znakomicie) lecące pyłki albo puszki roślin, autentyczne owady, krople wody, lecz pod tą maską kryła się erozyjna lub śmiercionośna treść.

Неумолимая тенденция к обезлюживанию армии похоронила почтенные традиции манёвров, блестящих парадов (в отличие от танковой или ракетной дивизии саранча на марше не может радовать глаз), салютования шпагой, сигналов горнистов, подъёма и спуска флагов, рапортов и всех богатейших атрибутов казарменной жизни. На какое-то время удалось сохранить за людьми высшие командные должности, прежде всего штабные — но, увы, ненадолго.

Okrutny napór trendu, obezludniającego armie, zniweczył piękne tradycje manewrów, widowiskowość defilad (defilująca szarańcza nie może być piękna, w przeciwieństwie do dywizji czołgów lub rakiet), prezentowania broni, capstrzyków, podnoszenia i opuszczania flagi, raportów i całego bogactwa, właściwego życiu koszarowemu. Przez pewien czas dało się jeszcze zawarować dla ludzi wysokie szarże dowódcze, ze sztabowymi na czele, lecz niezbyt długo, niestety.

На смену альтернативе «война или мир» пришло состояние войны, неотличимой от мира, и мира, неотличимого от войны. Прежде, когда диверсантами могли быть лишь люди, диверсия выступала под маской доблести и добродетели. Она проникала в поры любого общественного движения, не исключая таких невинных его разновидностей, как общества собирателей спичечных коробков или хоровые кружки пенсионеров. Впоследствии, однако, диверсией могло заниматься всё что угодно, от гвоздя в стене до порошков для смягчения жёсткой воды. Криптовоенная диверсия расцвела пышным цветом. Поскольку люди не составляли уже реальной боевой или политической силы, не стоило переманивать их на свою сторону при помощи пропаганды или склонять к сотрудничеству с врагом.

Świat o dwóch wykluczających się wzajem stanach — wojny albo pokoju — przemienił się w świat wojny, co była pokojem i pokoju, który stał się wojną. Ongiś, kiedy dywersantami mogli być tylko ludzie, dywersja nosiła różne maski zacności i cnoty. Penetrowała ruchy religijne i społeczne, nawet tak poczciwe jak organizacje zbieraczy zapałczanych pudełek czy związki śpiewacze starców. Potem jednak mogło się dywersją zajmować wszystko, od gwoździa w ścianie po środki używane do zmiękczenia twardej wody. Rozrosła się bowiem dywersja kryptomilitarna. Ponieważ ludzie nie mogli już stanowić ani realnej siły politycznej, ani bojowej, nie warto było ich przekabacać propagandą lub kaptować do współpracy z przeciwnikiem.

Как известно, советники разных политических партий полностью расходились во мнениях по любому вопросу. Со временем они стали пользоваться помощью компьютерных систем, а потом оказалось, что люди постепенно становятся рупорами своих компьютеров. Им представлялось, что они мыслят и делают выводы сами, исходя из данных компьютерной памяти, но оперировали они материалом, переработанным вычислительными центрами, а именно этот материал предопределял принимаемые решения. После периода некоторого замешательства крупные партии признали советников лишним промежуточным звеном; во второй половине XXI века каждая партия имела в своём секретариате главный компьютер, который после прихода данной партии к власти иногда получал даже пост министра без портфеля (портфель компьютеру и так ни к чему). Ключевую роль в демократиях подобного типа стали играть программисты. Правда, они присягали на верность, но это мало что меняло. Демократия, по утверждению многих, превратилась в компьютерократию, поскольку реальная власть сосредоточилась в компьютериате. Поэтому разведки и контрразведки, уже не обращая внимания на политиков и общества по охране среды (весьма, впрочем, немногочисленные — ведь охранять было почти нечего), занялись слежкой за вычислительно-управленческими центрами. Что там происходило в действительности, точно никто установить бы не мог. Однако не было недостатка в новых политологах, утверждавших, что если держава А полностью овладеет компьютериатом державы Б, а держава Б — компьютериатом державы А, то снова установится полное равновесие сил на международной арене. То, что стало каждодневной действительностью, не поддавалось уже описанию в категориях стародавней, традиционной политики и даже просто в категориях здравого смысла, который способен отличать естественные явления наподобие градобития от искусственных, таких, как террористическое покушение при помощи бомбы. Формально избиратели по-прежнему голосовали за политические партии, но каждая партия гордилась не тем, что её политическая и экономическая программа самая лучшая, а тем, что у неё самый лучший компьютер, который справится со всеми общественными бедами и болячками. Если же случались разногласия между компьютерами, их формально разрешало правительство, на самом же деле верховной инстанцией и тут был компьютер. — см. «Опасности электрократии» в гл. IV «Суммы технологии»

Doradców, jako rzeczoznawców, miała każda partia polityczna. Jak wiadomo, doradcy różnych partii mówili o tych samych sprawach najzupełniej różne rzeczy. Z czasem wzięli sobie do pomocy systemy komputerowe i poniewczasie dostrzeżono, że ludzie stają się rzecznikami swoich komputerów. Zdawało im się. że rozumują i wnioskują sami w oparciu o dane, jakich dostarczała im komputerowa pamięć, lecz operowali materiałem prefabrykowanym przez ośrodki obliczeniowe i ten materiał decydował o ludzkich decyzjach. Po okresie pewnego zamętu wielkie partie uznały doradców za zbędne ogniwo pośredniczenia i odtąd każda partia miała w swej centrali główny komputer, który w drugiej połowie XXI wieku gdzieniegdzie otrzymywał, po dojściu danej partii do władzy, stanowisko ministra bez teki (komputerowi i tak teka nie może być potrzebna), a podstawową rolę w demokracjach owego typu jęli odgrywać programiści. Programista był wprawdzie zaprzysiężony na wierność, ale nie okazało się to nazbyt skuteczne. Demokracja, utrzymywało wiele głosów, zamienia się w odpowiednik niegdysiejszego dyrektoriatu, mianowicie w komputeriat. Dlatego też wywiady i kontrwywiady, poniechawszy polityków i zrzeszeń ochrony środowiska (których było niewiele, albowiem nie bardzo było już co ratować), zajmowały się penetrowaniem obliczeniowych ośrodków decyzyjnych. Czy jednak było tak naprawdę, nikt nie potrafił ustalić w niepodważalny sposób. Zresztą nie brakło nowych politologów, twierdzących, że jeśli państwo A w całości opanuje komputeriat państwa B. a państwo B — komputeriat państwa A, to znów dochodzi do całkowitej równowagi międzynarodowej. To, co stało się zwykłą rzeczywistością, nie mogło już być opisywane w kategoriach pradawnej, tradycyjnej polityki ani nawet zdrowego rozsądku, który umie rozróżniać pomiędzy zjawiskami naturalnymi jak gradobicie i sztucznymi jak zamach bombowy. Pod względem formalnym wyborcy głosowali w dalszym ciągu na partie polityczne, lecz każda partia nie chełpiła się posiadaniem lepszego programu ekonomiczno–politycznego, ale lepszego komputera, który poradzi sobie z wszystkimi społecznymi bolączkami i problemami. Gdy zaś na przykład dochodziło do sprzeczności między komputerami, formalnie rozstrzygał je rząd, ale naprawdę instancją rozstrzygającą był także komputer.

… стали случаться явления, которые прежде сочли бы природными, но теперь они вызывались неведомо кем, и даже неизвестно, вызывались ли они вообще кем бы то ни было. Кислотные дожди, выпадавшие из загрязненных промышленными отходами облаков, были известны уже в XX столетии. Бывали дожди такой ядовитости, что они разъедали автострады, линии электропередач, стены и крыши заводов, и невозможно было установить, чьё это дело: отравленной природы или вражеских диверсантов. И так было во всём. Начался массовый падёж скота, но как узнать, естественные это эпизоотии или искусственные? Циклон, обрушившийся на побережье, — случайный, как прежде, или же вызванный скрытым перемещением воздушных масс над океаном посредством невидимых туч микрометеорологических диверсантов, не больше вируса каждый? Гибельная засуха — обычная или опять-таки вызванная умелым отводом дождевых облаков? Подобные бедствия обрушились не только на Соединённые Штаты, но и на весь остальной мир. И снова одни видели в этом доказательство их естественного происхождения, другие объясняли глобальный характер загадочных катастроф тем, что все государства располагают уже «безлюдными» средствами воздействия на большом расстоянии и вредят друг другу, официально заявляя, что будто бы ничего такого не делают. Схваченного с поличным диверсанта нельзя было подвергнуть перекрёстному допросу и даже спросить о чём бы то ни было, поскольку синсекты и псевдомикробы даром речи не обладают. Климатологические и метеорологические контрразведки, сейсмический шпионаж, разведслужбы эпидемиологов, генетиков и даже гидрографов трудились не покладая рук (точнее, не покладая компьютеров). Всё новые отрасли мировой науки поглощались военными службами, занимавшимися различением искусственного и естественного. Ведь в диверсионном происхождении приходилось подозревать ураганы, болезни сельскохозяйственных культур, падёж скота и даже падение метеоритов. (Кстати, мысль о наведении астероидов на территорию противника, дабы вызвать тем самым её ужасное опустошение, появилась ещё в XX веке и была признана небезынтересной.) В академиях генеральных штабов читали такие новые дисциплины, как криптонаступательная и криптооборонительная стратегия, криптология реконтрразведки (то есть отвлечение и дезинформация разведок, контрразведок и так далее, во всё возрастающей степени), полевая энигматика и, наконец, криптокриптика, занимавшаяся тайными способами тайного применения таких тайных видов оружия, которых никто никаким образом не отличил бы от невинных природных феноменов. Стёрлись не только линии фронта, но и различия между мелкими и крупными антагонизмами. Для очернения другой стороны особые отрасли тайной промышленности изготовляли фальсификаты стихийных бедствий на своей собственной территории так, чтобы их ненатуральность бросалась в глаза и чтобы любой гражданин не мог не поверить в причастность противника к столь предосудительным действиям. Буря негодования разразилась в странах «третьего мира», когда выяснилось, что некое очень большое и очень богатое государство в пшеницу, саго, кукурузу и картофельную муку, которые оно поставляло (по весьма дешёвой цене) бедным и перенаселённым государствам, добавляло химические средства, ослабляющие потенцию. Это была уже тайная война против рождаемости. Вот так мир стал войной, а война — миром. Хотя катастрофические последствия такого развития, а именно обоюдная победа, равнявшаяся всеобщему уничтожению, были очевидны, мир по-прежнему двигался всё по тому же гибельному пути. Не из-за тоталитарных происков мир стал войной (как представлял себе некогда Оруэлл), но благодаря достижениям технологии, которая уничтожила различие между естественным и искусственным в каждой области жизни и на каждом участке Земли и её окружения, — ибо в околоземном пространстве творилось уже то же самое. — развитие идей, упомянутых в «2000 году» Г. Кана и Э. Винера (1967)

… pojawiały się zjawiska, dawniej zwane zjawiskami Natury, teraz natomiast nie wiadomo właściwie przez kogo a nawet, czy w ogóle przez kogośkolwiek spowodowane. Kwaśne deszcze, padające z zasiarczonych industrialnie chmur, znał już wiek dwudziesty. Zdarzały się deszcze tak żrące, że niszczyły drogi, przewody wysokiego napięcia, pokrycia i dachy fabryk, i niepodobna było ustalić, czy są dziełem zatrutej przyrody, czy wrogiej dywersji. Tak stawało się ze wszystkim. Masowo padała trzoda, ale czy te epizootie były naturalne, czy sztuczne? Cyklon, rujnujący wybrzeża jak ongiś losowy, czy wywołany potajemnym pchnięciem mas powietrznych nad oceanem przez niewidzialne chmury mikrometeorologicznych dywersantów, w pojedynkę małych jak wirusy? Posucha zwykła, choć zgubna czy również wywołana zręcznym przesuwaniem w inne strony chmur, brzemiennych wodą? Klęski te dolegały nie tylko Stanom Zjednoczonym, lecz całemu światu. I znów — jedni widzieli w tym dowód ich naturalnego pochodzenia, inni natomiast byli przekonani, że panują wszędzie, ponieważ już wszystkie państwa dysponują bezludnymi środkami działania na wielką odległość i szkodzą sobie nawzajem, głosząc oficjalnie, że nic takiego nie robią. Schwytanego na gorącym uczynku dywersanta nie można było ani poddać krzyżowemu przesłuchaniu, ani nawet spytać o cokolwiek, ponieważ, będąc synsektem lub sztucznym mikrobem, był niemową. Klimatyczno–meteorologiczne kontrwywiady, szpiegostwo sejsmiczne, zwiadowcze służby epidemiologów, genetyków, a nawet hydrografów miały pełne ręce roboty (mówiąc bardziej dosłownie — miały pełne roboty komputery). Coraz znaczniejsza część nauki światowej ulegała wessaniu w wojskowe służby różnicowego rozpoznania. Wszak o dywersję przychodziło posądzać huragany, zarazy uprawnych kultur roślinnych, wzrost śmiertelności bydła, a wreszcie nawet upadki meteorów. (Dodajmy nawiasem, że myśl o nawodzeniu asteroidów na terytorium antagonisty, żeby spadając, powodowały straszliwe spustoszenia, powstała jeszcze w XX wieku i była uznana za interesującą). Na akademiach sztabów generalnych wykładano takie nowe dyscypliny jak kryptoofensywne i kryptodefensywne strategie, jak kryptologię re–kontrwywiadów. to znaczy mamienie i oszukiwanie wywiadów w następnej potędze, jak enigmatykę polową, a wreszcie kryptokryptykę, która przedstawiała w tajny sposób tajne zastosowania takich tajnych broni, których nikt w żaden sposób od niewinnych fenomenów przyrody nie odróżni. Zatarły się zarówno fronty, jak rozgraniczenia małych i wielkich antagonizmów. Aby w opinii własnego społeczeństwa oczernić drugą stronę, specjalne służby tajnego przemysłu produkowały falsyfikaty żywiołowych katastrof na swoim własnym terytorium po to. ażeby ich nienaturalność biła w oczy i żeby każdy obywatel był przez to zmuszony dać wiarę posądzeniom ościennych przeciwników o owo zgubne działanie. Straszliwy gniew i wrzawa podniosły się w Trzecim Świecie, kiedy wyszło na jaw, iż pewne bardzo wielkie i bogate państwo, świadcząc pomoc ubogim a przeludnionym, dodawało do sprzedawanych (dość tanio) zasobów sago. zboża, kukurydzy i mączki ziemniaczanej jako domieszkę — pewne chemiczne środki, osłabiające potencję seksualną. Była to już tajna wojna antynatalistyczna. Tak właśnie pokój stał się wojną, a wojna pokojem. Choć katastrofalne skutki tego trendu w dalszej przyszłości były oczywiste — jako obustronne zwycięstwo, nieodróżnialne od powszechnej zagłady świat nadal poruszał się w tym, oznaczonym zgubą, kierunku. Nie od totalitarnych knowań był pokój wojną, jak to sobie ongiś wyobrażał był Orwell. lecz od osiągnięć technologii, zacierającej granice między naturalnym a sztucznym zjawiskiem w każdej dziedzinie każdej części ludzkiego świata i jego otoczenia. Nie inaczej działo się już bowiem i w okołoziemskiej przestrzeni kosmicznej.

Подобно тому как свет, увлекаемый могущественными силами тяготения в глубь Чёрной Дыры, не может выбраться из гравитационной ловушки, так человечество, увлекаемое силами взаимных антагонизмов в глубь тайн материи, очутилось в технологической западне. И не имеет значения, что эту яму оно само себе вырыло. Решение о мобилизации всех сил и средств для создания новых видов оружия диктовали уже не правительства, не государственные мужи, не воля генеральных штабов, не интересы монополий или иных групп давления, но во всё большей и большей степени страх, что на открытия и технологии, дающие Решающий Перевес, первым натолкнётся Кто-то Другой. Это окончательно парализовало традиционную политику. На переговорах ни о чём нельзя было договориться, ибо любое проявление доброй воли в глазах другой стороны означало, что противник, как видно, имеет в запасе другое, Наиновейшее Оружие, раз готов отказаться от Нового… Впрочем, невозможность достичь соглашения о разоружении была доказана в те времена математически. Я собственными глазами видел формулу так называемой общей теории конфликтов, объяснявшую, почему переговоры и не могли ни к чему привести. На конференциях по разоружению принимаются определённые решения. Но если время принятия миротворческого решения превышает время появления нововведений, радикально изменяющих обсуждаемое на переговорах положение вещей, любое решение становится анахронизмом уже в момент его принятия. <…> Коль скоро «сегодня» приходится договариваться о том, что было «вчера», договоренность из настоящего перемещается в прошлое и становится тем самым видимостью чистейшей воды.

Jak światło, wciągane nieodpartymi siłami ciążenia, wpadłszy w głąb Czarnej Dziury gwiezdnej, nie może się już wydostać z grawitacyjnej pułapki, tak ludzkość, wciągana siłami wzajemnych antagonizmów w głąb tajemnic materii, wpadła w pułapkę technologiczną. I cóż z tego, że sama ją sobie wykopała. O inwestowaniu wszystkich sił w nowe przezbrojenia nie decydowały już rządy, mężowie stanu, wola sztabów generalnych, interesy monopoli czy też innych grup nacisku — lecz, i to coraz potężniej — lęk, że na odkrycia i techniki, dające Ostateczną Przewagę, natrafi, jako pierwszy, Ktoś Inny. Sparaliżowało to ostatecznie tradycyjną politykę. Negocjatorzy na konferencjach międzynarodowych nie mogli już niczego wynegocjować, ponieważ ich dobra wola — odstąpienia od Nowej Broni oznaczała, w oczach drugiej strony, że skoro chcą z tej broni zrezygnować, znaczy to, iż mają już widać w zanadrzu inną broń — jeszcze Nowszą… Zresztą niemożność uzyskania rozbrojeniowych porozumień udowodniono wtedy matematycznie. Widziałem matematyczny wzór tak zwanej ogólnej teorii konfliktów, który pokazywał, czemu negocjacje nie mogły dać dobrych rezultatów. Na konferencjach rozbrojeniowych zapadają określone decyzje. Otóż kiedy czas podejmowania służącej pokojowi decyzji jest dłuższy aniżeli czas powstawania takich militarnych innowacji, które radykalnie zmieniają stan podległy decydowaniu, każda decyzja staje się w chwili jej podjęcia — anachronizmem. <…> Kiedy w każdym „dziś” przychodzi decydować o tym co było „wczoraj”, decydowanie przesuwa się z teraźniejszości w przeszłość i tym samym staje się pustą gra pozorów.

Перевод

К. В. Душенко, 1990