Профессор А. Донда

«Профессор А. Доньда» (польск. Profesor A. Dońda) — сатирический фантастический рассказ 1973 года Станислава Лема из цикла «Из воспоминаний Ийона Тихого».

Возможно, идея рассказа развита из записи братьев Гонкур в «Дневнике» от 25 марта 1857 года. Описана в «Фантастике и футурологии» (2-е изд. 1972, книга 1, глава II, 9. Поиски парадигм, 2).

Цитаты

Теперь уже никогда не стану называть первобытную технику примитивной. Прежде чем уйти, профессор долго наблюдал, как я мучаюсь, высекая огонь, а после того как я один за другим сломал консервный ключ, наш последний напильник, перочинный нож и ножницы, он заметил, что доктор Томпкинс из Британского Музея сорок лет назад попробовал скалыванием изготовить из кремня обыкновенный скребок, какие делали в каменном веке, но только вывихнул себе запястье и разбил очки, а скребка так и не сделал.

Nie będę już nigdy nazywał starodawnych technik prymitywnymi. Profesor przed odejściem obserwował, jak męczę się, żeby skrzesać ogień, i gdy złamałem po kolei nóż do otwierania konserw, nasz ostatni pilnik, scyzoryk i nożyczki, zauważył, że docent Tompkins z British Museum próbował przed czterdziestu laty wyłupać z krzemienia zwyczajną skrobaczkę, podobną do sporządzanych w epoce kamiennej i zwichnął sobie nadgarstek oraz stłukł okulary, ale skrobaczki nie wyłupał.

	… в Лямблии, республике, которая мгновенно от палеолита перешла к монолиту современного общественного устройства,..
	… w Lamblii, tej republice, co z paleolitu w mig awansowała do monolitu,..

Настоящей его профессией было проектирование бройлерных птицефабрик, но, когда он перешел в буддизм, то не мог более перенести сознания тех мук, которым подвергаются на фабриках цыплята. Двор им заменяет пластиковая сетка, солнце — кварцевая лампа, квочку — маленький равнодушный компьютер, а свободное клевание — помпа, которая под давлением заполняет им желудки смесью из планктона и рыбной муки. Им проигрывают записи музыки, обычно увертюры Вагнера, которые вызывают у них панику. Цыплята начинают трепыхать крылышками, что ведёт к развитию грудных мышц, самых ценных в кулинарном отношении. Может быть, Вагнер и был той последней каплей, которая переполнила чашу. В этих куриных освенцимах, говорил профессор, несчастные создания по мере своего развития передвигаются вместе с лентой, к которой прикреплены клетки, вплоть до конца конвейера, и там, так и не увидев в своей жизни ни клочка голубого неба, ни щепотки песку, подвергаются обезглавливанию, отвариванию и расфасовке в банки…

Jego właściwym fachem było projektowanie fabryk brojlerów, ale gdy przeszedł na buddyzm, nie mógł znieść świadomości mąk, jakim poddaje się w takich fabrykach kurczęta. Podwórko zastępuje im plastykowa siatka, słońce — lampa kwarcowa, kwokę — mały bezwzględny komputer, a swobodne dziobanie — pompa ciśnieniowa, ładująca im żołądki papką z planktonu i mączki rybnej. Przygrywa im muzyka z taśm, zwłaszcza uwertury Wagnera, budzą bowiem panikę. Kurczaki poczynają trzepotać skrzydełkami, a to powoduje rozrost mięśni piersiowych, kulinarnie najważniejszych. Bodajże Wagner był ostatnią kroplą, co przepełniła czarę. W tych Oświęcimiach drobiu, jak mawia profesor, nieszczęsne stworzenia poruszają się w miarę rozwoju wraz z taśmą, do której są przymocowane, aż do końca transportera, gdzie nie ujrzawszy w życiu ani skrawka błękitu czy szczypty piasku, ulegają dekapitacji, rosolizacji i zapuszkowaniu…

	Правило Розенблатта гласит: «Бесконечно большой перцептрон вовсе не нуждается в обучении — он всё знает сразу». Донда пошел в противоположном направлении и открыл свой закон. То, что маленький компьютер может сделать, имея большую программу, большой компьютер сделает, имея малую, отсюда следует вывод, что бесконечно большая программа может действовать без всякого компьютера.
	Reguła Rosenblatta głosi: “Perceptron nieskończenie wielki nie potrzebuje się uczyć niczego, gdyż wszystko umie od razu”. Dońda poszedł w przeciwnym kierunku, aby wykryć swe prawo. To, co mały komputer może z wielkim programem, może też wielki komputer z programem małym; stąd wniosek logiczny, iż program nieskończenie duży może działać sam, tj. bez jakiegokolwiek komputera.

	… шеф снабжения атомных войск. Войска эти существовали на бумаге, но снабжение было реальным.
	… szef aprowizacji wojsk atomowych. Wojska te istniały wyłącznie na papierze, lecz aprowizacja była realna.

	Что же касается посылок, то почтовые чиновники забавлялись игрой, угадывая по очереди, что находится в посылке. Угадавший выбирал себе любую вещь на память.
	Co do paczek, urzędnicy zabawiali się w grę hazardową polegającą na zgadywaniu zawartości paczki. Kto odgadł trafnie, wybierał sobie z paczki, co chciał na pamiątkę.

Прочитав в порядке обмена опытом биографий Наполеона, Чингизхана и других государственных деятелей, он стал поощрять своих подчиненных к безудержному грабежу, непременно в крупных масштабах. В результате правительственный квартал соорудили из материалов, украденных Министерством строительства у Министерства водного транспорта, которое собиралось построить из них пристань на Бамбези; капитал для постройки железных дорог был украден в Министерстве кокосового оборота; только злоупотребления позволили собрать средства для возведения здании Суда и Следствия; словом, кражи и присвоения дали прекрасные результаты. Хаувари, который к тому времени уже носил имя Отца Вечности, с большой помпой лично открыл Коррупционный банк, в котором каждый серьёзный предприниматель мог получить долгосрочный кредит на взятки, если, конечно, дирекция установит, что его интересы совпадают с государственными. С помощью Мваги мы с профессором устроились совсем неплохо. Почтовый инспектор приносил нам великолепных копчёных кобр. Оппозиция отправляла посылки с живыми змеями государственным деятелям, а супруга Мваги коптила их в дыму кокосовых орехов.

Podobno przeczytawszy — w charakterze instrukcji — biografie Napoleona, Czyngizchana oraz innych mężów stanu, zachęcał podwładnych do grabieży, byle na wielką skalę, jakoż dzielnica rządowa powstała z materiałów skradzionych przez Ministerstwo Budownictwa — Ministerstwu Żeglugi, które zamierzało zbudować z nich przystanie na Bambezi, kapitał dla budowy kolei zdefraudowany został w Ministerstwie Obrotu Kokosami, dzięki malwersacjom zgromadzono też środki dla stworzenia gmachu sądów i aparatu ścigania, i tak, stopniowo, kradzieże i zawłaszczenia dały pomyślne skutki. Hauwari zaś, noszący już miano Ojca Wieczności, sam dokonał uroczystego otwarcia Banku Korupcyjnego, w którym każdy, byle poważny przedsiębiorca może dostać długoterminową pożyczkę na łapówki, jeśli dyrekcja uzna, że jego interes zgodny jest z państwowym. Dzięki Mwahiemu urządziliśmy się z profesorem niezgorzej . Pyszne wędzone kobry przynosił nam inspektor pocztowy. Pochodziły z paczek wysyłanych przez opozycję do dygnitarzy, a inspektorowa wędziła je w dymie kokosowym.

	Если выглядишь вкусно, лучше не гуляй вечером в парке!
	Jak się wygląda smacznie, lepiej nie spacerować wieczorem po parku.

— А самая модная теория возникновения Вселенной — Big Bang Theory — тебе известна? Что же взорвалось? Что вдруг материализовалось? Вот тебе божественный рецепт: считать от бесконечности до нуля. Когда бог досчитал до нуля, информация мгновенно материализовалась — согласно формуле эквивалентности. Так воплотилось Слово, оно взорвалось туманностями, звёздами. Космос возник из информации!

— A przecież znasz najmodniejszą teorię powstania Kosmosu — Big Bang Theory? Jak powstał Wszechświat? Wybuchowo! Co wybuchło? Co się nagle zmaterializowało? Oto Boża recepta: odliczać od nieskończoności do zera. Kiedy do niego doszedł, informacja zmaterializowała się wybuchowo — zgodnie z formułą równoważności. Tak słowo ciałem się stało, eksplodując mgławicami, gwiazdami… z informacji powstał Kosmos!

Катастрофа произошла в точности так, как предсказал профессор. Сильнее всего она дала себя знать в развитых странах. Сколько библиотек было переведено на компьютеры в последние годы! И вдруг с лент, с кристаллов, с ферритовых пластин и криотронов в долю секунды испарился океан мудрости. Я вслушивался в задыхающиеся голоса дикторов. Не для всех падение было одинаково болезненным, но тот, кто выше влез по лестнице прогресса, чувствительнее с нее и свалился. В «третьем мире» после короткого шока наступила эйфория. Не нужно было, выбиваясь из сил, гнаться за передовыми, лезть вон из штанов и тростниковых юбочек, урбанизироваться, индустриализироваться, а особенно компьютеризироваться. Жизнь, которая недавно ещё была нашпигована комиссиями, футурологами, пушками, очистными сооружениями и границами, вдруг расползлась в приятное болотце, в тёплое однообразие вечной сиесты. И кокосы можно было достать без труда, а какой-то год назад они были мечтою — экспортный товар! И войска как-то сами собой разбрелись, в джунглях я часто натыкался на брошенные противогазы, комбинезоны, ранцы, мортиры, обросшие лианами,..

Katastrofa zdarzyła się dokładnie tak, jak to przewidział profesor. Najmocniej dała się we znaki krajom rozwiniętym. Ileż bibliotek skomputeryzowano w ostatniej dekadzie! Aż tu z taśm, kryształów, ferrytowych tarcz, kriotronów w ułamku sekundy wyparował ocean mądrości. Słyszałem zdyszane głosy spikerów. Upadek nie był jednakowo bolesny dla wszystkich. Im kto wyżej wlazł na drabinę postępu, tym gwałtowniej z niej rymnął. W Trzecim Świecie zapanowała po krótkotrwałym szoku euforia. Nie trzeba się już było wysilać, gnać na złamanie karku za czołówką, wyciągać się z portek i trzcinowych spódniczek, urbanizować, industrializować, a zwłaszcza — komputeryzować, i życie tutaj, już naszpikowane komisjami, futurologami, armatami, oczyszczalniami ścieków i granicami, rozlazło się w przyjemne bajorko, w ciepłą monotonię wiecznej sjesty. I kokosy można znów dostać łatwo, a jeszcze przed rokiem były nieosiągalne jako towar eksportowy, i wojska same się porozchodziły, tak że nieraz chodząc po dżungli potykałem się o maski gazowe, kombinezony, tornistry, moździerze obrosłe lianami,..

	… биржи залихорадило, четырнадцатого ноября на Пятой Авеню бизнесмены выскакивали из окон так густо, что сталкивались в воздухе.
	… giełdy zadygotały, podobno czternastego listopada biznesmeni wyskakiwali na Piątej Ulicy z okien tak gęsto, że zderzali się w powietrzu.

Представляю себе: слабый блеск и треск — и машинная память в мгновение ока стала пустой, как мозг новорожденного, а из информации, перешедшей в материю, неожиданно образовался маленький Космосик, Вселенчик, Мирозданчик — вот так в комочек атомного праха превратились знания, накопленные веками. Из радиопередач я узнал, как выглядит этот Микрокосмос, малюсенький и замкнутый так, что нет возможности в него проникнуть. Говорят, что с точки зрения нашей физики он представляет собой особый вид пустоты, а именно «Пустоту Равноплотную, Полностью Непроницаемую». Он не поглощает света, его невозможно растянуть, сжать, разбить, вылущить, потому что он находится вне нашей Вселенной, хотя и внутри её. Свет соскальзывает по его гладким закраинам, его обтекают любые сколь угодно разогнанные частицы и, как ни трудно себе это представить, авторитеты утверждают, что оный, как его называет Донда, «Космососунок» является вселенной, во всём равной нашей, то есть содержит в себе туманности, галактики, звёздные скопления, а может быть, уже и планеты с развивающейся жизнью. Можно сказать, что люди повторили феномен Творения, правда, совершенно того не желая, ибо меньше всего стремились к такому результату.

Podobno rozległ się mały trzask i prask, pamięć maszynowa stała się w okamgnieniu biała jak umysł nowo narodzonego, a z informacji, wynicowanej na materialną stronę, powstał niespodziewanie malutki Kosmosek. Uniwersiątko, Wszechświatunio, ot, w kłębuszek atomowego prochu obróciła się wiedza gromadzona wiekami. Z radia też dowiedziałem się, jak taki Mikrokosmosek wygląda, jest maciupeńki, a tak zamknięty, że niczym nie można doń wtargnąć. Podobno ze stanowiska naszej fizyki stanowi specjalną postać nicości, a mianowicie Nicość Wszędziegęstą, całkowicie Nieprzepuszczalną. Nie pochłania światła, nie można go rozciągnąć, ścisnąć, rozbić, wydrążyć, ponieważ znajduje się poza naszym Universum, choć niby w jego wnętrzu. Światło ześlizguje się po jego obłych poboczach, wymijają go dowolnie rozpędzone cząstki, i nie rozumiem tego, co oświadczyły autorytety, że jakoby ten, jak mawia Dońda — “Kosmosesek” — jest Wszechświatem, całkowicie dorównującym naszemu, czyli zawiera mgławice, galaktyki, chmury gwiazdowe, a może już i planety z lęgnącym się na nich życiem. Tym samym rzec wolno, iż ludzie powtórzyli, dalipan, Genezę, co prawda zupełnie niechcący, a nawet wbrew żywionym intencjom, bo na tym najmniej im zależało.

Взгляни на эволюцию жизни. Миллиарды лет назад появились праамёбы. Что они умели? Повторяться. Каким образом? Благодаря устойчивости наследственных черт. Если бы наследственность была на самом деле безошибочной, на Земле до сих пор не было бы никого, кроме амёб. А что произошло? Да ошибки! Биологи называют их мутациями. Ну что такое мутация, как не слепая ошибка? Недоразумение между родителем-передатчиком и потомком-приёмником? По образу и подобию своему, да, — но не в точности! Не стереотипно! И так как подобие всё время портилось, появились трилобиты, гигантозавры, секвойи, козы, обезьяны и, наконец, мы. — вариант трюизма

Spójrz na ewolucję życia. Miliardy lat temu powstały pra-ameby, nieprawdaż? Cóż one umiały? Powtarzać się. W jaki sposób? Dzięki trwałości cech dziedzicznych. Gdyby dziedziczność była naprawdę bezbłędna, aż po dziś nie byłoby na tym globie nikogo prócz ameb. Cóż się stało? Ano, doszło do pomyłek. Biologowie nazywają je mutacjami. Lecz czymże jest mutacja, jeśli nie ślepą omyłką? Nieporozumieniem między rodzicem-nadawcą, a potomkiem-odbiorcą. Na obraz i podobieństwo swoje, tak… ale nieporządnie! Niedokładnie! I ponieważ wciąż psuło się podobieństwo, powstały trylobity, gigantozaury, sekwoje, kozice, małpy i my.

Перевод

И. Левшин, 1988, 1993 («Профессор А. Донда») — с незначительными уточнениями

О рассказе

	Вот, смотрите, как бы говорил Лем, вы не поверили профессору Доньде лишь потому, что заранее налепили на него ярлык шута, не прислушались к его предупреждениям, — и результатом стал откат всей нашей земной цивилизации на пещерный уровень. И точно так же вы не слушаете того, что говорю я лишь потому, что вы считаете меня фантастом, выдумщиком сказочек для детей. — гл. 6
	— Геннадий Прашкевич, Владимир Борисов, «Станислав Лем» (ЖЗЛ), 2015